ڕكەبەری ئەوروپی لەڕۆژهەڵاتدا، بەتایبەت باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا( چین و یابان)

ڕكەبەری ئەوروپی لەڕۆژهەڵاتدا، بەتایبەت باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا( چین و یابان)

نووسینی

پرۆفیسۆرجڤری برۆن

وەرگێڕانی

نهاد جلال حبیب الله

پەیوەندیەكانی نێوان چین و ئەوروپا دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمانی پێشتر، لەسەردەمی ڕۆمانەكاندا چەند پاشایەك لەوانە (مرقس ئارلیۆس) نێردراویان نارد بۆلای پاشایانی چین، لەسەدەكانی ناوەڕاستدا هەندێ‌ موژدەبەر هەوڵیاندا ئایینی مەسیحیەت ببەنە ناو چینەوە، بەڵام بازرگانی ئەوروپی لەچین گرنگیەكی وای نەبوو تا دوای دۆزینەوەی سەری هیوای چاك، ئەوكات بازرگانە پورتوگالیەكان لەسەرەتاكانی سەدەی شانزەهەمدا لەبەندەرە چینیەكاندا دەركەوتن‌و كەوتنە فرۆشتنی كاڵا ئەوروپیەكان تا لەجیاتی ئەوە چا‌و ئاوریشم ببەنەوە بۆ وڵاتی خۆیان، لە ساڵی (1557 ز) دا پارچە زەویەكیان لە (ماكاو )لەنزیك (كنتون ) بەكرێ‌ گرت، ئەو زەویە تا ئەمڕۆش لەدەستیاندا ماوەتەوە.

 

چینەكان پێشوازیان لەهاتنە ناوەوەی بیانی نەكرد، بەڵكوو كارمەندانی بیانییان بەڵكوو بازرگانی ئەوروپی بەربەری دادەنا، بەڵام بازرگانانی ئینگلیزو هۆڵەندی سەرەڕای ئەو بەردەوام بوون تا شەپۆل بەڵكوو شەپۆل بەرەو ( كانتۆن ) بڕۆن، ئەو بەندەرە تاكە بەندەرێك بوو ئیمپراتۆری چینی بەشێوەیەكی ڕێكخراو دەرفەتی بازرگانی لەگەڵ بیانیەكانی كردبوویەوە.

كاتێك حكومەتی چین لە ساڵی (1839ز )دا هەوڵیدا بازرگانی تلیاك بوەستێت، ئەو بازرگانیەی كە بازرگانە ئینگلیزەكان پێی هەڵدەسان و لەپشت ئەمەوە قازانجێكی زۆریان دەكرد، حكومەتی ئینگلیزی ئاگاداركردەوە تا بازرگانی كردن بەو ماددە زیانبەخشە واز لێبهێنێت، لەنێوانیاندا جەنگی ناسراو بەڵكوو (جەنگی تلیاك )لەنێوان هەردوو لادا ڕوویداو ئینگلیز توانی بەهۆی پێناوە نوێ‌ جەنگیەكانیەوە خێرا بەسەر چینەكاندا سەركەوێت و ناچاریان بكات پەیماننامەی (نانكین )ببەستن، ئەو پەیماننامەی دەیوت دەبێت قەرەبویەكی تەواو سەختی جەنگی بدەن بەڵكوو ئینگلیزو چین دوورگەی هۆنكۆنگی سەر ئاوە ڕیژگەی ڕووباری كانتۆن بۆ ئینگلیز چۆڵ بكەن و چوار بەندەریش بە (شەنگەهایەوە) بكەنەوە بۆ بازرگانی بیانی بەهەمان مەرجەكانی بەندەری (كانتۆن)، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایش ئەو جەنگەی قۆستەوەو ئەویش لە ساڵی (1844ز )دا چەند دەستكەوتێكی بازرگانی هاوشێوەی ئینگلیزی بەدەستهێنا.

بەردەوام لەجەنگی تلیاكەوە تا سەردەمێكی نزیكی ئەمڕۆمان چین بەرەو ڕووی شاڵاوە بیانیەكان دەبوویەوە، ناپلیۆنی سێیەم لە ساڵی (1858ز )دا بەپاڵپشتی ئینگلتەرا هێرشی بردە سەرو ناچاری كرد تا چەند بەندەرێكی نوێ‌ بكاتەوە بۆ بازرگانی ئەوروپی، لەوانە بەەندەری (تیانتزن ) كەزۆر لە پایتەخت (پەكین) ەوە نزیك بوو، بەڵام چاوچنۆكی دەستگرتن بەسەر بازاڕەكانی چیندا تەنها دەوڵەتانی ئەوروپای نەگرتبوویەوە، بەڵكوو دواجار دەوڵەتێكی گەنج‌و بەهێز كەلێی نزیك بوو دەیویست دەست بەسەر بازرگانی چیندا بگرێت، ئەو دەوڵەتەش یابان بوو.

لەباكووری ڕۆژهەڵاتی چین زنجیرە دوورگەیەك هەبوون، لەنێوانیاندا چوار دوورگەیان زۆر گەورە بوون، لەگەڵ چوار هەزار دوورگەی بچووكدا، ئەم دوورگانە مەڵبەندی ئیمپراتۆریەتی یابانی بوون، ئەم ئیمپراتۆریەتە لەپێش نیوەی سەدەی نۆزدەهەمدا ناوی نەبوو، چونكە لەجیهان كەناری گرتبوو، لەكتوپڕێكدا ڕاپەڕی‌و بنەماكانی شارستانیەتی نوێی وەرگرتو بوو بەیەكێك لەبەهێزترین ئەندامانی خێزانی نیًودەوڵەتی، یابانیەكان كە ژمارەی دانیشتوانیان كەمێك لەدانیشتوانی دووورگە بەریتانیەكان زیاتر بوو، وەك چینیەكان ڕەگەزی زەرد بوون، لەچینەوە بنەماكانی ڕۆشنبیری و هونەری چینیان وەرگرتبوو.

بەڵام بەپێچەوانەی چینەكانەوە زۆر بەخێرایی بەرگی نەریتەكۆنەكانیان لەخۆیان داماڵی‌و بەڕوونی زانییان ئەگەر شێوەی شارستانی ڕۆژئاوا وەرنەگرن، ئەوا ڕۆژئاوا دەیانكاتە كۆیلەی خۆی‌و ملكەچی قەڵەمڕەوی خۆیان دەكات.

بازرگان‌و موژدەبەرە ئیگلیز‌و هۆڵەندیەكان لەسەدەی شانزەهەمەوە چوونە بەردەرگای یابان، بەڵام پاش كەمێك لە وڵات دەركران، بەمجۆرە یابان بۆماوەی دووسەدساڵی دیكە لەجیهان دابڕا تائەوەی لە ساڵی(1853ز )دا (كومۆدۆر بیری )هات‌و لەبەەندەرەكانی یاباندا دابەزی‌و ئەویش دەرگای لەڕووداكردەوە، پاشان دەوڵەتانی دیكەش خێَرا بەدوایدا چوون‌و هەمان مافیان وەرگرت.

بەڵام یابان لەومەترسیە بەهۆش هاتەوە‌و بڕیادا زانستی ڕۆژئاوا‌و داهێنانەكانی وەربگرێت تاخۆی لەمەترسی ئەوروپی بپارێزێت، بۆیە لە ساڵی(1871ز )دا دەرەبەگایەتی لەكارخست‌و كۆیلایەتی زەوی لەناوبرد‌و سوپا‌و كەشتیگەلی بەشێوەی ئەوروپی داڕشتەوە، لە ساڵی (1889ز )یشدا دەستورێكی دانا كەبەوپێیە پەرلەمانێكی پێكهێنا، ئەو پەرلەمانە دوو ئەنجومەنی هەبوو، ئەنجومەنی نوێنەران كەپێی دەوترا (شوكن) لەگەڵ ئەنجومەنی پیران كەلەژێر چاودێری پاشایەكی میراتگردا بوو(میكادۆ ).

لەوڵاتدا هێڵی ئاسنین بەدرێژی هەزاران میل ڕاكێشرا، كارگەی گەورەیان دامەزراند، خوێندكاریان بەبەشە جیاجیاكانی جیهاندا دەگەڕاند تا نهێنیەكانی پێشكەوتن‌و زانستی ڕۆژئاوا وەربگرن‌و دواتر بگەڕێنەوە بۆ وڵاتی خۆیان‌و وڵات ڕاپڕێنن‌و دەسەڵاتی بەهێزبكەن.

پاش ئەوە یابان بوو دەوڵەتێكی پیشەسازی بڕیاریدا بازرگانی خۆی فراوان بكات، بۆیە چاوی بڕیە نیمچەدوورگەی كۆریا، لەپێناو داگیركردنیشدا لە ساڵی (1894ز )دا لەگەڵ چین شەڕێكی بەرپاكرد‌و بەسەركەوتنێكی خێرای یابان بەسەر چیندا كۆتایی پێهات، چین دەیویست دەشتبگرێت بەڕابردووی خۆیەوە، بەڵام یابان ناچاری كردتا دان بنێت بەسەربەخۆیی كۆریادا یان بەواتایەكی تر ناچاری كرد تا دەرگای كۆریای لەبەردەمدا بكاتەوە تا بەئاسانی دەستی بەسەردا بگرێت.

بەڵام ڕوسیا بەبێزاری لەڕووی دەسەڵاتداری یابان بەسەر كەناراودا پێشڕەوی كرد‌و داوای لەچین كرد تا لەمەنشوریاوە هێڵێكی ئاسنین ڕابكێشێت‌و دەسیبگرێت بەسەر (پۆرت ئارپەر ) داو ئەوێی كردە پێگەیەكی بەهێز بۆخۆی‌و بەهێڵی ئاسنین بەستیەوە بە سیبریاوە.

یابانیەكانیش بەزیادبوونی قەڵەمڕەوی ڕوس لەڕۆژهەڵاتی دووردا بێزار بوون‌و پێیان وابوودەستگرتنی ڕووس بەسەر مەنشوریادا واتە لەناوبردنی هەموو خواستی یابانیەكان لەڕۆژهەڵاتدا، بۆیە بڕیاری خەیاتیان دا.

لەوكاتەدا ئەڵمانیەكان بەڵگەی بەهێزكردنی قەڵەمڕەوی خۆیان لەو ناوچەدا دۆزیەوە، ئەویش ئەوە بوو كە موژدەبەرێكی ئەڵمانی لەهەرێمی (شانتونك )بەرامبەر بەكۆریا كوژرابوو، لەئەنجامی ئەو ڕووداوەدا هێزی دەریاوانی ئەڵمانیەكان لەكەنداوی (كیاوشاو ) لە ساڵی(1797ز )دا خۆیان نواندو داەزینە سەرئەو خاكە، پاشان ئاڵای ئەڵمانیایان بەرزكردەوە‌و لەجیاتی گیانی ئەو موژدەبەرە كوژراوە داوایان دەكرد دەستبگرن بەسەر شاری (كیاوشاو)ی سەر نیمچە دوورگەی شانتونكدا‌و بۆ ماوەیەكی زۆر لەژێر دەستیاندا بمێنێتەوە‌و مافی ئەوەیان هەبێت لەو ناوچەدا هێڵی ئاسنین ڕابكێشن‌و كان لێبدەن.

ئەڵمانەكان دوای ئەوەی ئەو شوێنەیان گرتەدەست‌و بەندەر‌و قەڵای سەربازی‌و كارگەی چەكیان دامەزراند، یان بەواتایەكی دیكە لەكەناراوی چیندا شارێكی ئەڵمانی بەهێزیان دامەزراند كە بۆ ئەوە بێت بكرێتە مەڵبەندێك بۆ بڵاوكردنەوەی قەڵەمڕەوی ئەڵمانی لە داهاتوودا.

كاتێك ئینگلتەرا بەمەی زانی ترسی لێنیشت‌و لە هۆن كۆنگەوە كەشتیگەلێكی بەرەو باكوور نارد‌و چینی ناچاركرد تا دەستبەرداری (های وای ) بێت بۆی، ئەمەش دەكەوتە نێوان دەسەڵاتی ئەڵمانیا‌و ڕوسیای نوێ.

سەرەڕای ئەمە ئینگلتەرا بڕوای وابوو بەرژەوەندی لەوەدایە لەگەڵ یاباندا دۆستایەتی هەبێت، بۆیە لە ساڵی (1902ز )دا هاوپەیمانیەتێكی بەرگریكاری هێرشبەری لەگەڵدا بەست، بەوپێیە هەەریەكەیان دەبوو لەكاتی جەنگ لەگەڵ لایەنی سێیەمدا یارمەتی ئەوی دیكە بدات، بۆنونە ئەگەر جەنگی نێوان یابان‌و ڕوسیا‌و فەڕِەنسا یان ئەڵمانیا ڕووبدات، ئەوا دەبێت ئینگلتەرا بداتە پاڵ ڕوسیا.

بیانیەكان بەوەوە نەوەستان چەند مەڵبەندێكی بازرگانی لچیندا بۆخۆیان دابمەزرێنن، بەڵكوو هیوایان وابووسامانی سروشتی ناو وڵاتیش دەربهێنن‌و ڕێگەی پەیوەندی وشكانی‌و دەریایی بەهێڵی ئاسن‌و كەشتی هەڵمین بكەنەوە‌و شارستانیەتی ئەوروپی بهێننە ڕۆژهەڵات تابتوانی لەگەڵ ڕۆژهەڵاتیەكاندا خۆیان بڕێ بكەن‌و كاڵاكانیشیان ڕەواج پێبدەن‌و سەرمایەی خۆیان بخەنەكار یان بەواتایەكی دیكە داگیركاری‌و هەژموونی بازرگانی خۆیان بچەسپێنن.

دێوەزمەی داگیركاری چینیەكانی ترساند، بۆیە بەهەموو توانایەكیانەوە بەرەوڕووی بەهێزكردنی قەڵەمڕەوی ڕۆژئاوا لە وڵاتیاندا وەستانەوە، لەوانە ڕێنەدان بەڕاكێشانی هێڵی ئاسن، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا هەزاران میلی هێڵی ئاسن ڕاكێشرا‌و نەخشە بۆ هەزاران میلی دیكەش كێشرا، دامودەزگای تەلەگراف‌و پۆستە بەشێوەی ئەوروپی دامەزرێنران.

لە ساڵی(1898ز )یشدا دوای جەنگی چینی – یابانی – چین كەوتە ڕێكخستنی سوپای خۆی لەسەر شێوازیكی نوێ‌‌و ناردنی خوێندكارانی بۆ زانكۆبیانیەكان، بەڵام ئەو گۆڕانكاریانە سودێكی وایان نەبوو، بەڵكوو جەنگی چینی-یابانی-لاوازی سەرسوڕهێنەرانەی چینی نیشاندا، دەركەوت ئەو ئیمپراتۆریەتە بەرەو نەمان دەچێت‌و چارەسەری بۆنیە، بۆیە چالاكی دابەشكردنی دەستیپێكرد‌و هەریەك لە ئەڵمانیا‌و ڕوسیا‌و ئینگلتەرا‌و فەڕِەنسا چەند بەش‌و ناوچەیەكی گرنگیان بۆخۆیان دانا‌و ڕۆژنامەی ئەوروپا‌و ئەمریكایش بەئاشكرا باسی دابەشكردنی بێ گومانی ئیمپراتۆریەتی چینیان دەكرد‌و ڕای جیاوازیان دەخستەڕوو سەبارەت بەچۆنێتی دابەشكردنی دەستكەوتەكان.

لێرەدا ئەو حیزبەی كە بە ناوی (بۆكسز )ناسربوو‌و دوژمنایەتی توندی بەرامبەر بە موژدەدەر‌و بازرگانە بیانیەكان هبوو ڕاپەڕی‌و ڕایگەیاند دزەكردنی ڕای نوێ‌ دەبێتە هۆی لەناوبردنی وڵات‌و دەوڵەتانی ئەوروپایش لەگەڵ بوونی یەكەم دەرفەتیان وڵات دابەش دەكەن، بۆیە هاوڵاتیانی پەكین لەدەوری كۆبوونەوە‌و لەمانگی حوزەیرانی ساڵی (1900ز )دا باڵوێزی ئەڵمانیایان كوشت‌و گەمارۆی ئەوروپیەكان ناو پەكینیان دا، بۆیە سوپایەكی فریاگوزاری تێكەڵی سەربازی یابانی‌و پروسی‌و بەریتانی‌و ئەمریكی‌و فەڕەنسی‌و ئەڵمانی نێردرا‌و لەكەناراوەوە بەرەو پەكین چوون‌و دەرگای پایتەختیان كردەوە‌و بیانیەكایان لەو گەمارۆیە‌و دەروازەی مەرگە ڕزگاركردن‌و ئارامیان كێڕایەوە بۆ جیهانی ڕۆژئاوا پاش ئەوەی ماوەی شەش هەفتە بوو ترس‌و دڵەڕاوكێ دایگرتبوون، سوپای ئەوروپی هێرشی بردەسەر كۆشكی ئیمپراتۆر‌و تاڵانی كرد‌و چینیان ناچاركرد تا قەرەبوویەك بەبڕی سێ سەدوبیست‌و یەك ملیۆن دۆلار بدات‌و بەڵێن بدات بۆكسز لەناو ببات‌و هەرجۆرە كۆمەڵەیەك لەناوببات كە دژ یان نەیاری بوونی بیانی بێت لە وڵاتدا.

پاش ئەوەی ئەو باررژیانە كۆتاییان پێهات، حكومەتی چینی دەستیكردەوە بەچاكسازی، لە ساڵی (1906ز )یشدا دەقێك دەرچوو كە بەڵێنی دامەزراندنی پەرلەمانێكی چینی‌و كۆتایی هێنان بەسەردەمی دەسەڵاتی ڕەهای كۆنی بۆ هەمیشەیی لەخۆدەگرت.

شۆڕشی بۆكسز كە كۆتایی پێهات ڕووس‌و یابانەكان خۆیا لەڕووبەڕووبوونەوە‌و پێكدادانی ڕووبەڕوودا بینیەوە، چونكە ڕوسیا ئامادە نەبوو مەنشوریا چۆڵ بكات‌و سووربوو لەسەر ئەوەی پێگەی خۆی لەكۆریادا بپارێزێت تا ئەوەی قەوزاقەكانی ناردە ئەوێ‌ تا لەوێ‌ قەڵا وپێگە دابمەزرێنن، یابانیش بەوە ناڕازیبوو‌و دەیوت پروسیا چەند جارێك بەڵێنی داوە هێزەكانی خۆی لەمەنشوریادا بكشێنێتەوە‌و كۆریا بەسەربەخۆ بزانێت، كاتێك ڕوسیا وەڵامێكی تەواوی نەدایە دەست، لە فبرایەری ساڵی (1904ز )دا جەنگی لە دژ ڕاگەیاند لەترسی ئەوەی نەوەك ڕوسیا دەستبگرێت بەسەر ئاوەكانی ڕۆژهەڵاتدا‌و ژیان‌و بەرژەوەندی یابان بخاتە مەترسیەكی گەورەوە.

ئەگەر بمانەوێت بەراوردێكی هێزی نێوان ئەو دوو دەوڵەتە بكەین، دەبینین یابان لەوپەڕی ئامادەسازیدا بوو‌و لەمەیدانی ململانێكە نزیك بوو، لەكاتێكدا حكومەتی ڕوسی دوچاری گەندەڵی‌و لێكهەڵوەشان‌و لاوازی ببوو‌و ملكلانێی توندی لەگەڵ گەلی ڕووسیدا لاوازی كردبوو، جگەلەمەش سنوری ڕۆژهەڵاتی ڕوسیا لە ئەوروپا سێ هەزار میل لە (پۆرت ئارپه ر) دووربوو‌و تاك پێناوی گواستنەوەش یەك هێڵی لاوازی ئاسنین بوو كەلە بانی سیبریاوە بەرەو باسڤیك درێژ دەبویەوە.

هێزە یابانیەكان خێرا گەمارۆی پۆرت ئارپەر داو چەند هێرشێكی توندی مەرگخوازانەیان بردەسەر، جیهانیش سەیری دەكرد‌و دوودڵ وەستا بوو تا بزانێت دەرەنجامی ئەو جەنگە چی دەبێت تا ئەوەی پاش حەوت هەفتە لەڕۆژی یەكی مانگی یەكی ساڵی(1905ز )دا قەڵاكە خۆی دا بەدەستەوە‌و یابانیەكان سەركەوتن.

ئەو كەشتیگەلە ڕووسیش كەلە ئاوەكانی ڕۆژهەڵاتدا بوو لەسەرەتاكانی جەنگدا ڕوسیا كەشتیگەلی خۆی نارد بۆ بەلتیق، هەر كە گەیشتە گەرووی (كۆریا) لەوێ‌ ئەمیراڵ تۆگۆ چاوەڕوانی بوو، لەچەند كاتژمێرێكی كەمدا تەفروتونای كرد‌و گیانی دەریاوانی ڕوسی لەجەستەیان جیاكردەوە، یابانیش بەبێ‌ زیانێكی وا لەجەنگەكە چوویە دەرەوە.

ڕۆزفڵتی سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكان وەك نێوەندێك ڕێككەوتنی لەنێوان هەردوولادا بەست، بۆئەمە نوێنەری هەردوو دەوڵەتی بانگكرد بۆ (پۆرت سمۆپ )، لەسێبتەمبەردا پەیماننامەی پۆرت سمۆپی بەست كەتیایدا دانرا بەقەڵەمڕەوی یابان لەكۆریادا هەرچەندە ئەو ناوچەیە بەناو سەریەخۆیی پێدرا‌و ئەوەش زۆری نەخایاند تا كۆریا لە ساڵی (1910ز )دا بوو بەبەشێك لە ئیمپراتۆریەتی یابانی، بەوجۆرە ئەو پەیماننامەیە دەیوت دەبێت ڕوسیا‌و یابان مەنشوریا چۆڵ بكەن‌و ڕوسیا پۆرت ئارپەر چۆڵ بكات بۆ یابان.

ئەم جەنگە چەند ئامانجێكی مەترسیداری هەبوو، چونكە یابانی بەرزكردەوە بۆ پلەی دەوڵەتە گەورەكان‌و دوژمنكاری ئەوروپی لەڕۆژهەڵاتی دووردا لەسنورێكدا وەستاند‌و پاڵپشتی بنەمای نەتەوەیی دەركرد، ئەو بنەمایەی دەیوت (ئاسیا بۆ ئاسیاییەكان دەبێت ) هەروەها زامنی ڕگەزی زەردی دەكرد تا هەرگیز ملكەچی ڕەگەزی سپی نەبێت وەك ئەوەی ڕەگەزی سوور لە ئەمریكا یان ڕەگەزی ڕەش لەئەفریقیا ملكەچی خۆیان بۆ سپی پێستەكان نواند، بەڵكوو ڕەگەزی زەرد دواتر لە مێژوودا ڕۆڵی دەبێت‌و بەدەستی خۆی پێشكەوتن بەشارستانیەت دەبەخشێت.

هەروەها ئەنجامێكی دیكەی ئەو جەنگە ئەوە بوو ڕوسیا دووبارە مەسەلەی ڕۆژهەڵاتی وروژاندەوە دوای ئەوەی لەڕۆژهەڵاتی دوردا بێهیوابوون، هەروەك بزووتنەوەی ئازادیخوازییان لەلا بەهێز بوو، جگەلەمەش شكستی ڕوسیا متمانەی ئەڵمانیای بەخۆی زیادكرد‌و ئەوە كەوتەە بیر‌و هۆشیەوە كە دەتوانێت بەئاسانی بەسەر نەیارەكانیدا زاڵبێت تا دەسەڵاتی ئەوروپا بگرێتەدەست.

ئەمەش هانیدا تا بچێتە جەنگی جیهانی یەكەمەوە، ئەم جەنگە لەناو ئیمپراتۆریەتی چینیدا ڕوویدا لەكاتێكدا ئەم وڵاتە هێشتا پاروی دەمی دەوڵەت‌و تۆپی دەستیان بوو، ئەم سەركەوتنەش كە یابان بەدەستیهێنا هەستی نەتەوەیی لەدەروونی چینیەكاندا بێداركردەوە‌و خێرا كەوتنە لەناوبردنی بنەماكانی سەردەمی كۆن‌و چەند چاكسازیەكی مەترسیداریان لە فێركاری‌و خوێندن‌و ئەدەبی كلاسیكیدا ئەنجامدا، هەزاران گەنجیش بەرەو خوێندنگەكانی ئەوروپا‌و ئەمریكا‌و یابان چوون‌و دواتر گەڕانەوە بۆ وڵاتی خۆیان‌و بڕیاریاندا وەچەی مانشۆی دەسەڵاتداری ناو وڵات بڕوخێنن.

ئەم بنەماڵەیە ماوەی دووسەدو شەست‌و حەوت ساڵ بوو وڵاتیان لەدەستدابوو، ئەم خوێندكارانە دەیانویست ئەو بنەماڵەیە بڕوخێنن‌و كارمەندانی گەندەڵكاری لەناوببەن، پاش هەوڵێكی كورت توانیان ئەو ئیمپراتۆریەتە بچوكەی لەسەر دەسەڵات ببو لاببەن‌و لە ساڵی (1912ز )دا دەسەڵاتی كۆماری ڕابگەیەنن.

بەڵام سەرۆك كۆماری نوێ (یان شی كام )لە دڵەوە لەگەڵ سیستمی پاشایەتیدابوو‌و پێی وابوو چاكترین سیستمی دەسەڵاتە بۆ چین، حەزی دەكرد خۆی وەك جێگرەوەی بنەماڵەی جارانی مانشۆ ڕابگەیەنێت، كاتێك كۆماریەكان هەستیان بەوەكرد هەوڵیاندا بۆ جاری دووەم شۆڕش بەرپا بكەن، بەڵام خێرا سەكورت كرا‌و شی كام خۆی وك دیكتاتۆر دانا‌و ئەو سەركردە سەربازیانەی هەبوون كردنی بەچەكێك بۆ ڕێكخستنی وڵات، بەڵام لە ساڵی (1916ز )دا مرد.

ئەوكات لەنێو خۆیاندا سەركردەكان كەوتنە ناكۆكی‌و شەڕكردن تا دەسەڵات بگرنە دەست‌و سەرۆك كۆماری نوێ‌و پەرلەمان لەژێر دەسەڵاتی ئەواندا مایەوە، كاتێك جەنگی جیهانی یەكەم هات‌و پەرلەمان ئامادە نەبوو تیایدا بەشداری بكات‌و دژ بە ئەڵمانیا بچێتە جەنگەوە، بەڕێگەیەكی ناڕەوا پەرلەمان هەڵوەشێنرایەوە،بۆیە ئەوكات بەشی باشوور ڕاپەڕین‌و حكومەتێكی سەربەخۆی دەستوریان لە (كانتۆن)دامەزراند بەسەركردایەتی دكتۆر (سن یان سن )، ئەم كەسە یەكێك بوو لەو ڕۆشنگەرانەی لە خوێندنگەكانی ڕۆژئاوادا خوێندبوویان.

بەدوای ئەمەدا سەردەمێكی بارگرژی توند‌و پڕ ناكۆكی نێوان سەركردە سەربازیەكان هاتە كایە تا لە ساڵی (1924ز ) هات‌و حیزبەكان پێكەوە كۆبوونەوە‌و دوو دەستە كۆبوونەوە، بەشێكیان داوای حكومەتێكی سەربازی مەركەزی بەهێزیان دەكرد، بەشێكی دیكەشیان داوای حكومەتێكی یەكگرتوویان دەكرد كە لە چەند هەرێمێك پێكبێت‌و هەر هەرێمێك پشكێكی باشی بەرپرسیارێتی ناو دەسەڵاتی هەبێت.

حكومەتەكەی باشوور بەسەركردایەتی سن یان سن گەشەی كرد تا ئەوەی خەریك بوو هەموو چینی دەگرتەوە، بەڵام باكووردەستەیەك لە سەربازیەكان بەڕێبەری (كای شاك )هەستان‌و حكومەتێكی نیشتمانیان دامەزراند‌و (نانكین )یان كردە پایتەختی خۆیان، هەروەك حیزبێكی نیشتیمانی بەهێزی بەناوی حیزبی(كۆمنتانگ )دامەزراند، كای شاك خۆی وەك سەرۆكی حكومەت بەشێوەیەكی كاتی هەڵبژارد تا ئەوەی كۆمەڵەی دامەزراندن لەكاتی سەقامگیری بارودۆخەكاندا هەڵبژێردرێت.

ئەو سەركردەش وەك سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت، كای شاك پشتی دەبەست بەزۆرینەی یەكەكانی سوپا‌و توانی بۆ ماوەیەك پێًگەی خۆی بپارێزێت، ئەم كارەی كۆمەڵێك لەسەركردە ڕكەبەرەكانی لێ زیزكرد، چونكە هەندێ‌ لەوانە مەزهەبی شیوعییان وەرگرتبوو، بۆیە كەوتنە دژایەتی كردنی.

دواجار شاڵاوی یابان لە كۆتاییەكانی ساڵی (1932ز )دا سەركەوتنی لە داگیركردنی مەنشوریادا ڕوویدا، بەمە توندوتیژی لەدژی زیادی كرد‌و ناچار بوو لەمەیدانی سیاسەتەوە بەرەو مەیدانی سوپا پاشەكشە بكات‌و ئەنجومەنێكی كاتی بۆ كارگێڕی كاروباری وڵات پێكبهێنێت، لە كۆتاییەكانی ساڵی (1937ز)دا یابانیەكان دژبە چین جەنگێكیا نایەوە‌و پاش گەمارۆیەكی سەخت (شەنگەهای)یان داگیركرد، پاشان پەكینیشیان داگیركرد، بەڵام باشوور توانی حكومەتەكەی خۆی بپارێزێت‌و لەگەڵ باكووردا چەند جارێك پێكدابدات، بەتایبەت كە پێی وابوو حكومەتەكەی كای شاك تەنها ئامێرێكە بەدەست سەرمایەدارانەوە بەتایبەت ئەمریكیەكانیان، چونكە ئەوان سوپایان بۆ دامەزراند‌و مەشقیان پێكرد، چەند نزیكبوونەوەیەكی نێوان باكوو‌و باشوور لە كۆتا ڕۆژەكانی دا بەهۆی شاڵاوی یابانیەوە هاتە كایەوە كانتۆنیەكان دەستەیەكی سوپاكەی خۆیان نارد بۆ یارمەتیدانی باكووریەكان.

وڵات لەڕووی ئابووریەوە باش پێشكەوت، تیایدا كارگە دامەزرا‌و پێناوەكانی گواستنەوە باش كران‌و دەرهێنانی سامانی سروشتی زیادی كرد، ئەمە سەرەڕای ئەو گرفتە زۆرانە دەهاتنە ڕێی پێشكەوتنی چین وەك شۆڕشی ناوخۆیی‌و دەستێوەردانی بیانی بەهاندان‌و ئامانجی داگیركاری، چونكە سەرمایەدارە بیانیەكان بەتایبەت یابان پارەیەكی زۆریان دانابوو بۆ ئەنجامدانی چەند پرۆژەیەكی گەورە لە چیندا، كاتێك دەوڵەت نەیدەتوانی ئەو داوا‌و خواستانە بەدیبهێنێت، ئەمەیان دەكردە بەڵگە‌و دەستیان دەگرت بەسەر لایەنە ئابووریەكانی وڵاتی چیندا.

نووسراوه‌ له‌لایه‌ن
نورسي كؤران