په‌روه‌رده وه‌ك ئه‌زمون، په‌روه‌رده لای ئه‌دیبان
به‌ڕێز عه‌باس:
به‌ته‌نها كتێبە‌فیكری‌و فه‌لسه‌فی‌و په‌روه‌رده‌ییه‌كان گرنگن نین بۆ تێگه‌یشتن له‌په‌روه‌رده‌وفێركردنێكی دروست، به‌ڵكو كتێبە‌ئه‌ده‌بییه‌كان‌و له‌ناویاندا رۆمان‌و هه‌روه‌ها گێڕانه‌وه‌ی ئه‌زمونی كه‌سانی پێشوو كه له‌یاده‌وه‌ری‌و یادداشته‌كاندا هه‌ن بۆ سود وه‌رگرتن‌و په‌ند لێوه‌رگرتنی‌و له‌بواری په‌روه‌رده‌وفێركردن ئێجگار به‌بایه‌خ‌و گرنگن.
زۆرجار تێكستێكی رۆمانێكی په‌روه‌رده‌یی‌و لاوان یان گێڕانه‌وه‌ی رووداوێكی په‌روه‌رده‌یی له‌كتێبی یاده‌وه‌رییه‌كاندا كاریگه‌ری زیاترمان له‌سه‌ر داده‌نێت وه‌ك له‌وه‌ی كه له‌توێژینه‌وه‌یه‌كی په‌روه‌رده‌یی، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی رۆمانه په‌روه‌رده‌ییه‌كه یان گێڕانه‌وه‌ی یاده‌وه‌رییه‌كی په‌روه‌رده‌یی به‌ئاسان مانای خۆیان به‌ده‌سته‌وه ده‌ده‌ن‌و زووتر ده‌گاته خوێنه‌رو كاریگه‌ری له‌سه‌ری دروست ده‌كات، “بلزاك”ی رۆماننووسی به‌ناوبانگی فه‌ڕه‌نسی ده‌رباره‌ی كاریگه‌ری‌و گرنگی رۆمان به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ده‌ڵێت “ئه‌وه‌ی بوه‌هۆی بڵاوبونه‌وه‌ی دیموكراسی له‌ئه‌وروپا رۆمان بوو!” زاراوه‌ی “ڕۆمانی په‌روه‌رده‌یی” ساڵی 1819 بۆ یه‌كه‌مجار له‌لایه‌ن فه‌یله‌سوفی ئه‌ڵمانی ” كارڵ مورگنشتێرن” به‌كارهێنراوه، وه‌ك سه‌نگه‌ر زراری ده‌ڵێت ” رۆمانی په‌روه‌رده‌یی، ئامانجێكی په‌روه‌رده‌یی هه‌یه‌و له‌ڕێگای پێدانی په‌روه‌رده‌ی راست‌و دروست بە‌پاڵه‌وان‌و كاره‌كته‌ره‌كانی رۆمانه‌كه، خوێنه‌ر به‌ره‌و په‌روه‌رده‌یه‌كی دروست ئاراسته ده‌كات‌و هانی ده‌دات بۆ چاكه‌خوازی‌و رێگای راست”.
نۆڤلێتێكی په‌روه‌رده‌یی‌و كۆمه‌ڵایه‌تی گرنگ هه‌یه به‌ناوی “منداڵه پێخاوسه‌كان” له‌نووسینی ” ته‌قی كاغه‌زچی” یه،” پاڵه‌وانی نۆڤلێته‌كه ناوی “ڕه‌سوڵ”ه، ره‌سوڵ له‌خێزانێكدایه كه له‌ژیانێكی هه‌ژارانه‌ی قوڵدا ده‌ژی‌و كاریگه‌ری له‌سه‌ر ژیانی دروست ده‌كات، له‌قوتابخانه مامۆستا داوای نوسینی دارشتنێك ده‌كات ده‌رباره‌ی “رێزگرتن له‌گه‌وره‌كان” وه‌ده‌بێت فێرخوازه‌كان كتێبێك بكڕن به‌ناوی “ئه‌حمه‌دی تێكۆشه‌ر”، به‌ڵام ره‌سوڵ ناتوانێت كتێبه‌كه بكڕێت‌و كاتێك مامۆستاش ده‌یه‌وێت به‌شداری پێبكات، له‌جیاتی ئه‌وه‌ی دارشتنی رێزگرتن له‌گه‌وره‌كان بڵێت بۆ مامۆستاكه‌ی كه واجبی كردوە، ژیانی هه‌ژارانه‌ی خۆی ده‌كات بە‌دارشتن‌و بۆ مامۆستاكه‌ی ده‌گێڕێته‌وه‌و تا بڵێی ئێجگار جوان ته‌عبیری لێده‌كات!”، هه‌روه‌ها رۆمانی ” گوڵی ساردۆنیا” له‌نووسینی رۆماننووسی ناسراوی توركیا “ئه‌لیف شه‌فه‌ق”ه، ئه‌م رۆمانه باس له‌منداڵێكی كچی تاقانه ده‌كات، چۆن ده‌یه‌وێت له‌ڕێگه‌ی كتێبه‌وه شت فێربێت، هه‌روه‌ها ئاماژه به‌ناوی خۆی ده‌كات واته”ساردۆنیا” چۆن ناوه‌كه‌ی كه منداڵی لێیان ناوه‌و بە‌ئاره‌زووی خۆی نه‌بوەو چ كێشه‌یه‌كی بۆ ناوه‌ته‌وه! ئاماژه بە‌ژینگه‌ی قوتابخانه‌كه‌ی ده‌كات كه بۆچی مامۆستا “له‌یلا”ی كه مامۆستای زانستی بوەو زۆری خۆشویستوه‌و حه‌زی كردوە گوێی لێیبگرێت، كه‌چی مامۆستا “سینان” كامامۆستای بیركاری بوە چه‌ند ئازاری داوه‌و حه‌زی له‌وانه‌كه‌ی نه‌بوە!
” كتێبی” سێشه‌ممان له‌گه‌ڵ مۆریی” له‌نووسینی” میچ ئه‌ڵبۆم”، كتێبێكه له‌سه‌ر گفتوگۆی نێوان مامۆستایه‌كی زانكۆو خوێندكارێكی هه‌موو رۆژانی سێشه‌ممه‌یه‌ك، له‌سه‌ر دونیاو هه‌ست‌و به‌زه‌یی‌و په‌شیمانی‌و مردن‌و خێزان‌و پیربون‌و پاره‌و خۆشه‌ویستی‌و هاوسه‌رگیری‌و كلتورو لێخۆشبون” كه‌دونیایه‌ك رسته‌و مانامان پێده‌به‌خشێت. یان رۆمانی “بۆ كوێ ده‌ڕۆین، باوكه؟”ی “جان لویی فۆیرنییه”ی فه‌ڕه‌نسی كه‌باس له‌دوومنداڵی كه‌مئه‌ندام‌و مامه‌ڵه‌ی باوك‌و ده‌وروبه‌ر ده‌كات له‌گه‌ڵیان، له‌شوێنێكدا باوكیان ده‌ڵێت” هه‌میشه ئاره‌زووم بو ببمه مامۆستای منداڵان‌و به‌بێ ئه‌وه‌ی بێزاریان بكه‌م شتیان فێركه‌م”، هه‌روه‌ها “باوكی ئه‌و” رۆمانێكی سایكۆلۆجی‌و په‌روه‌رده‌یی گرنگه له‌نووسینی “په‌رینووش سه‌نیعی”ه، باس له‌دیارده‌و واقعێكی خێزانێكی ئێرانی ده‌كات كه‌باوكێك له‌په‌روه‌رده‌كردنی منداڵه‌كانیدا جیاوازی ده‌كات به‌وه‌ی فه‌زڵی یه‌كێكیان به‌سه‌ر ئه‌ویتریاندا ده‌دات، هه‌روه‌ها دۆخی منداڵه‌كانیمان بۆ رونده‌كاته‌وه له‌خوێندنگا، كه‌هه‌مان دیارده‌و واقیع كه‌م تازۆر له‌خێزانی كوردی‌و رۆژهه‌ڵات به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ده‌بینرێت‌و هه‌یه، چه‌ندان رۆمانی په‌روه‌رده‌یتر……
ئه‌م رۆمان‌و تێكستانه گرنگن‌و به‌تایبه‌تی له‌لایه‌ن په‌روه‌رده‌كارانه‌وه پێویسته بخوێنرێنه‌وه، چونكه له‌كاتی خوێندنه‌وه‌یان كاریگه‌ری له‌سه‌ر دونیابینی‌و هزرمان داده‌نێن‌و وا ده‌كات ئینسان به‌سه‌ر هه‌ڵه‌و كه‌موكورتییه‌كانییدا بچێته‌وه‌و تێڕوانینی بۆ زۆر بابه‌تی په‌روه‌رده‌یی‌و فێركاری بگۆڕێت.
له‌بواری یاده‌وه‌ری‌و یادداشتنووسیدا ده‌توانین چه‌ند نمونه‌یه‌ك وه ربگرین‌و ئاماژه‌ی پێبكه‌ین له‌وانه‌ی مامۆستای به‌تواناو سه‌ركه‌وتووبون‌و ده‌توانین سوود له‌نووسین‌و تێروانین‌و ئه‌زمونه‌كانیان وه‌ربگرین، مامۆستا مسته‌فا نه‌ریمان له‌یاده‌وه‌رییه‌كانی خۆیدا باس له‌وه ده‌كات كه مامۆستا بوە هه‌رچ پۆستێكی به‌رزتر له‌مامۆستایان خستۆته به‌رده‌ستی ره‌تیكردۆته‌وه‌و مامۆستایه‌تی لاگرنگترو بە‌بایه‌ختربوە! له‌شوێنێكتردا ئاماژه به‌وه‌ده‌كات كه‌سه‌ری مانگ موچه‌كه‌ی پێنج دیناربوە له‌كه‌ركوكه‌وه رۆیشتوە بۆ سلێمانی بۆ كتێب كڕین!
په‌روه‌رده وه‌ك ئه‌زمون، په‌روه‌رده لای ئه‌دیبان
مامۆستا ره‌فیق حه‌لمیش به‌شێكی گرنگی یاده‌وه‌رییه‌كانی ته‌رخانكردوە بۆ مامۆستایه‌تی‌و ئه‌زمونی خۆی ده‌گێڕێته‌وه له‌ناوچه جیاوازه‌كانی كوردستان‌و عێراق‌و پێمان ده‌ڵێت چه‌ند تامه‌زرۆی مامۆستایه‌تی بوەو چۆن فێرخوازه‌كانی خۆشیان ویستوه‌و سوودی پێگه‌یاندون‌و كه‌م ناوچه‌ی عێراق هه‌یه ره‌فیق حلمی مامۆستایه‌تی تێدانه‌كردبێت ئه‌و كێشانه‌ی ره‌فیق حیلمی پێیدا تێپه‌ڕیوه كه‌م مامۆستای ئێستا هه‌یه ته‌حه‌مولی بكات، چونكه له‌بنه‌مادا حه‌زكردن‌و خۆ ئاماده‌كردنی راسته‌قینه بۆ مامۆستایه‌تی نییه! مامۆستا جه‌مال نه‌به‌زیش له‌یادداشته‌كانی خۆیدا به‌ناونیشانی “بیره‌وه‌ریینامه‌ی ئه‌و رۆژانه‌ی جاره‌كی دیی ناگه‌ڕێنه‌وه” چه‌ندین روداو چیرۆك‌و ئه‌زمونی په‌روه‌رده‌یی خۆیمان بۆ ده‌گێڕێته‌وه له‌كاتی فێرخوازی‌و مامۆستایه‌تی كه مایه‌ی ئه‌وه‌یه مامۆستاو په‌روه‌ده‌كاران سوودی لێببینن، له‌شوێنێكدا ده‌نووسێت”به‌ڕێوه‌به‌ری قوتابخانه‌ی نێوه‌ندییی كچان له‌سلێمانی له‌باتی ئه‌وه‌ی قوتابییه كچه‌كان به‌بیری چاك‌و كرده‌وه‌ی چاك په‌روه‌رده بكا، كه‌وتبوە ده‌ستوه‌شاندن لێیان”، له‌باسێكی دیكه‌دا ده‌ڵێت” له‌م حوجرانه‌دا (قوتابخانه)دا مناڵان(كوڕوكچ) پێكه‌وه ده‌یانخوێند”، جه‌مال نه‌به‌ز باسی ده‌یان ساڵ پێش ئێستا ده‌كات، كه‌چی دوای ئه‌و هه‌موو ساڵه تازه به‌تازه ده‌نگێكی زاڵ له‌دونیای ئێمه‌دا ده‌یه‌وێت كوڕوكچ له‌یه‌ك جیابكرێنه‌وه!
نووسراوه له‌لایه‌ن
user post
Reviewed by Unknown
on
3:10:00 م
Rating:
مدون من بلد المليون و نصف شهيد احب مطالعة جديد العلوم و التقنيات مؤسس لمدونة علوم و تقنيات
ليست هناك تعليقات: