ماتماتیک و واقیع

بەشی یەکەم

هیچ بابەتێک هێندەی ماتماتیک هێڵێکی جیاکەرەوە لە نێوان هەردوک کلتوری هونەر و زانستدا ناکێشێت. بۆ کەسێک لە دەرەوەی بابەتەکە، ماتماتیک بریتیە لە دونیایەکی ترسناکی تەکنیکیی پوخت و غەریب، پڕە لە هیمای عەجیب و میکانیزمی ئاڵۆز، بریتیە لە زمان و هونەرێکی ڕەش کە پەی پێنابرێت. لای زاناش، ماتماتیک پردێکە کە زەمانەتی وردەکاری و بابەتیانە بە بوارەکەی دەبەخشێت. هەروەها، ئەوەی مایەی حەپەسانە، ئەوەیە کە ماتماتیک زمانی سروشت خۆیەتی. هیچ کەسێک، کە دەروازەی ماتماتیک بە ڕویدا داخراوە، هەرگیز ناتوانێت بە تەواوی و پڕی لە گرنگی ئەو نیزامە سروشتیە تێبگات و ئەزم بکات کە ئەوەندە بە قوڵی لە ناو واقیعی فیزیکیدا هۆنراوەتەوە.

بێگومان بە هۆی ئەو ڕۆڵە بنچینەییەی لە زانستدا هەیەتی، زۆر لە زانایان – بە تایبەت فیزیکناسان – ماتماتیک بە دوا واقعیەتی(یاخود دوا ئامانجی) دونیای فیزیکی دەبینن. جارێکیان، هاوڕێیەکم گوتی کە بە نەزەری وی، دونیا جگە لە وردەواڵەی ماتماتیکی هیچی تر نیە. لای ئنسانی سادە، کە وێنەی واقیع بە شێوەیەکی زۆر نزیک پەیوەستە بە وێناکردنی بابەتە فیزیکیەکانەوە، تێروانینیشی لە هەمبەر ماتماتیک بە جۆرێکە کە چێژی ئەفسوناوی هەیە، ئەمەش مایەی سەرسامیە. کەچی لەگەڵ ئەوەشدا ئەو مشتومەڕەی کە دەڵێت ماتماتیک ئەو کلیلەیە کە توانای کردنەوەی دەروازەی لوغزەکانی گەردونمان دەداتێ ئەوەندەی بابەتەکە خۆی کۆنە.

ژمارە سیحریەکان

هەر کە باس لە یۆنانی کۆن بکرێت، یەکسەر خەڵک جیۆمەترییان بیردەکەوێتەوە. لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا منداڵان تیۆری فیساگۆرس و بنەماکانی جیۆمەتری ئەکلیدسی وەک مەشقێکی ماتماتیکی و لۆژیکی بیرکردنەوە دەخوێنن. بەڵام ئەو جیۆمەترییە لای فەیلەسوفانی یۆنانی زۆر لەوە گەورەتر بو کە تەنها نمایشی ڕاهێنانی ڕۆشنفکری بێت. چەمکی ژمارە و شێوە جیومەترییەکان بە جۆرێک سەرنجی ڕاکێشابون و بە شکڵێک بوبوە مایەی سەرسامی بۆیان کە ببێتە هاندەرێک بۆ ئەوەی کە سەرتاپا تیورییەک لەمەڕ گەردون لەسەر بنەمای ژمارە بنیات بنێن. هەروەک چۆن  فیساگۆرس خۆی دەڵێت ” ژمارە پێوەری هەمو شتەکانە.”

فیساگۆرس لە سەدەی شەشەمی پێشزاییندا ژیاوە و قوتابخانەیەکی فەلسەفی دامەزراندوە کە بە قوتابخانەی فیساگۆرسەکان بەناوبانگە. فیساگۆرسەکان قەناعەتیان وابو کە نیزامی گەردون بەندە لەسەر پەیوەندیەکی ژمارەیی و هەندێک ژمارە و شێوە جیومەتری دیاریکراو لە خۆدەگرن کە گرنگییەکی غەیبئامێزییان هەیە. بۆ نمونە، هەندێک ژمارەیان بە پیرۆز دەزانی، وەک ژمارە کەماڵەکانی (perfect)  28 ،6 ،  کە ئەمانە دەکەنە کۆی کۆلکەکانیان ( واتە  ) و   . گەورەترین ڕێز درابو بە ژمارە 10 ، کە بە تێتراکیسی tetraktus ئیلاهی ناوبرابو، هۆی ئەمەش چونکە دەکاتە کۆی چوار ژمارەی یەکەم کە ژمارەی تەواون( ئەمانەش بریتین لە 1، 2، 3،  بۆ 6 و ئنجا  14, 7, 4, 2, 1  بۆ 28 ،. ئەمە جگە لەوەی بە ڕێکخستنی خاڵەکان بە شیوەی جێومەتری جیاجیا، ئەو ژمارانەیان داڕشت کە بە ژمارە سێگۆشەییەکان و چوارگۆشەییەکانی، وەکو 9، 16، 25، … ناودەبرێن. ژمارە 4 هێما بو بۆ دادپەروەری. ڕێکخستنی سێگۆشەییانەی ژمارە 10 هیمایەکی پیرۆز بو، لە موناسەبەکانی بە ئەندامبوندا سوێندیان پێ دەخوارد.

کاتێک فیساگۆرس خۆی رۆڵی ژمارەی لە مۆسیقادا دۆزییەوە، ئیتر فیساگۆرسییەکان باوەڕیان بە قودرەتی ژمارەلۆژی ئەوندەی تر پتەوبو.  فیساگۆرس ئەوەی کەشفکرد کە درێژی ئەو ژێیانەی کە تۆنی هارمۆنی ڕێژەیی پەخشدەکەن پەیوەندیەکی ژمارەیی سادە لەگەڵ یەکتردا لەخۆدەگرن. بۆ نمونە، ئۆکتاڤ octave، کە پەیوەستە لەگەڵ ڕێژەی 1:2 و چەمکی ڕێژەش خۆی بە ڕەچەڵەک دەچێتەوە لای فیساگۆرسەکان کە مەبەست لە ڕێژە ئەو ژمارەیەیە لە ئەنجامی ڕێژەی دو ژمارەی تەواو دەست دەکەوێت، بۆ نمونە ¾ یاخود 2/3 .لە ڕاستیدا ماتماتیکناسان هێشتا بەم ژمارانە دەڵێن ڕێژەییەکان. کاتێک کە فیساگۆرسەکان ئەو دیاردەیەیان کەشفکرد کە ڕەگی دوجای 2 ناتوانرێت بە شێوەی ڕێژەی نێوان دو ژمارەی تەواو گوزارشت بکرێت، یۆنانەکان بەمە زۆر سەغڵەت بون و نائارامی کەوتە نێو ماتماتیکناسان و فەیلەسوفانەوە. بەڵام مەبەست لەوە چییە کە دەڵێین ژمارە دو ناتوانرێت وەک ڕێژەی دو ژمارەی تەواو گوزارە بکرێت؟ تەسەور بکە چوارگۆشەیەکەت هەیە و درێژی هەر لایەکی یەک مەترە. بە گوێرەی تیۆرمی فیساگۆرسی درێژی ئەو هێڵە دایۆگناڵەی کە دو گۆشەی بەرامبەر یەکتر بەیەک دەگەیەنێت، بە مەتر دەکاتە ڕەگی دوجای دو. ئەم درێژییە بە نزیکەیی دەکاتە 7/5 مەتر بەهایەکی نزیکتر و باشتر دەکاتە  707/500 مەتر. بەڵام لە هەقیقەتدا هیچ کەرتێک نیە کە بە وردی گوزارشت لەم ژمارەیە بکات، جا هەرچەندە هەردوک ژمارەی سەرە و خوارە گەورەتر و گەورەتر بکەن، هەرگیز ناگەینە هیچ ئەو ژمارەیەی کە ڕەگی دوە و بڵێین ئەگەر ژمارەکە جارێکی دوجا بکەینەوە دەکاتە دو. ئەم جۆرە ژمارانە پێیان دەگوترێت ژمارە ناڕێژەییەکان.

فیساگۆرسیەکان نمرەلۆژیان بەسەر ئەسترۆمیدا واریکرد و سیستەمێکی ئەسترۆنۆمی هاوچەقی گۆیی وەهایان بنیاتنا کە تەنە ئاسمانیە ناسراوەکانی لەخۆگرتبو، ئەمە جگە لەوەی کە تەنێکی ئەفسوناوی تریان بە ناوی دژە – عەرد داهێنا، ئەمەش تەنها بەو مەبەستەی ژمارەی هەسارەکانی ئاسمان بکاتە ژمارەی تێتراکەس، واتە دە هەسارە. ئەم پەیوەندیەی نێوان مۆسیقا و هارمۆنی ئاسمانی بوە هۆی بەرجەستەبونی ئەو خاڵەی کە دەڵێت گۆ هەسارەییەکانی ئاسمان کاتێک دەسوڕێنەوە، لە مەودای سوڕانەوەیاندا مۆسیقایەک پەخش دەکەن، ئەمەش بۆ خۆی بە مۆسیقا گۆییەکان ناودەبرێت. ئەم ئایدیا فیساگۆرسییانە لە لایەن ئەفلاتونەوە تەبەنناکرا و لە تیماوسدا (Timaeus) مۆدڵی مۆسیقا و ژمارەیی لەمەڕ گەردون پەرەپێدا. لەوەش زیاتر، ئەفلاتون نمرەلۆژی بەسەر توخمەکاندا ڕاڤەکرد – وەک عەرد، هەوا، ئاگر و ئاو – ئەمە جگە لەوەی کەوتە تاوتوێکردنی گرنگی گەردونی شێوە جیۆمەتریە ڕێکوپێکە جیاجیاکان.

مۆدڵ و پلانەکانی فیساگۆرس و ئەفلاتون لای ئێمە سەرەتایی و شاز دێنە بەرچاو، بەڵام ئەوەی ڕاستی بێت، جار جارە لە خەڵکەوە دەستنوسی وام بۆ دێت کە تێیدا هەوڵدەدات لەسەر بنچینەی نمرەلۆژی سەرەتایی یۆنانی تەفسیری خاسیەتەکانی ناوکی ئەتۆمی، یان تەنۆلکە ژێرناوکیەکان subnuclear particles ، بکات. بە ئاشکرا پارێزگاری لە گەلێک بانگەوازی غەیبناسی دەکەن. بەهای سەرەکی ئەم سیستەمە نمرەلۆژییە جیۆمەترییانە لە کاریگەرییاندا نیە، بەڵکو لە هەقیقەتدا لەوەدایە کە وەها مامەڵە لەگەڵ دونیای فیزیکیدا دەکەن کە نمایشێک بێت لە هارمۆنی پەیوەندیە ماتماتیکیەکان. ئەم ئایدیا بنچینەییە هەتا ڕۆژگاری چەرخی زانستی ماوەتەوە. بۆ نمونە، کێپلەر، وەها خوداوەند وەسف دەکات کە ئەندازەکارە یان جیۆمەترکارە geometer، پاشانیش لە شیکردنەوەکەیدا لەمەڕ سیستەمی خۆری، زۆر بە قوڵی لە ژێر کاریگەری گرنگی و بایەخی غەیبناسی و ئەفسانەیی ژمارە باس دەکرێت. فیزیکی ماتماتیکی هاوچەرخیش، هەرچەندە بە دورە لە غەیبگەری، کەچی لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا موحافەزەی ئەو فەرزیە کۆنە یۆنانیەی دەکات کە دەڵێت گەردون نیزامێکی ئەقڵانی هەیە کە بەندە لەسەر پرینسیپە ماتماتیکیەکان.

مۆدڵە نمرەلۆژییەکان لە لایەن گەلێک کلتوری ترەوە پەرەپێدراون و بە زانست و هونەردا ڕۆچون. لە ڕۆژهەلاتی نزیک، ژمارە یەک، هەمیشە لەگەڵ خوداوەندی تاک و تەنهای بزوێنەردا ناسراوە و هاتوە. ئاشورییەکان و بابلیەکان گەلێک ژمارەی پیرۆزیان بە بابەتە ئەسترۆنۆمیەکانەوە گرێدەدا، بۆ نمونە ، هەسارەی ڤینۆس بە ژمارە 15 و مانگیش لەگەڵ ژمارە 30 دا گرێدرابون. عیبریەکان، گرنگیەکی تایبەتیان بە ژمارە 40 دابو، چونکە گەلێک جاران لە ئنجیلدا دوبارە دەبێتەوە. شەیتان بە ژمارە 666 وە گرێدرابو، ژمارەیەکە هەتا ئەمڕۆش کاریگەری خۆی هەیە، وەک دەڵێن ڕۆژنامەنوسێک نوسیبوی کە ڕۆناڵد ڕیگان، سەرۆکی پێشوی ئەمەریکا ئەدرێسەکەی خۆی لە کالیفۆرنیا گۆڕیبو، چونکە خۆشی بەم ژمارەیە نەدەهات. لە ڕاستیدا، نمرەلۆژی بە قوڵی بە بنیاتی ئنجیلدا ڕٶچوە، هەم لە ناوەڕۆک و هەم لە هۆنینەوەی دەقەکاندا. هەندێک تەریقەتی ئاینی دواتر، وەکو Gnostics و کەبەلیستەکان، گەلێک لوخز و پەنهانی نمرەلۆژیان بە دەوری ئنجیلدا هۆنیوەتەوە. تەنانەت کڵێسەش لەم تیۆرسازیە بێبەش نەبوە، ئۆگەستین، بە تایبەت خۆی، وەک بەشێک لە پەروەردەی ئاینی مەسیحی، هانی خوێندنی نمرەلۆژی ئنجیلی داوە، ئەم ڕاڤەکارییە هەتا سەدەکانی ناوەڕاست دەوامی هەبو. لە زەمەنی ئێستای خۆماندا، زۆر کلتور لە ئارادا هەن کە هەێشتا هەر بەردەوامن لە بەستنەوەی هێزەکانی سوپەر – سروشت بە هەندێک ژمارە یان هەندێک لە شێوەکانی جیۆمەتری، یاخود هەندێک شێوە ژماردنی تایبەت بەشێکی گرنگ پێکدەهێنێت لە تقوس و سیحری زۆ بەشی دونیا. تەنانەت لەم کۆمەڵگا ڕۆژئاوا گومڕاهیەی خۆمان گەلێک خەڵک هەن لەسەر فکرەی ژمارەی بەخت و بێ بەخت دەژین، وەکو ژمارەکانی 7 و 13.

ئەم بەڵگە و ئیشارە سیحریانە ڕیشەی پراکتیکیانەی ئەریتماتیک و جیۆمەتری لێڵ دەکات. لە دوای بنیاتنانی تیۆرمی جیۆمەتری و ئەریتماتیکی لە یۆنانی کۆن ڕێسای ڕاستە و پەڕگاڵ و هەندێک تەکنیکی ڕوپێوی لە مەسەلەکانی تەلارسازی و بیناسازیدا پەرەیان سەند. لەم سەرەتا سادانەی تەکنەلۆژیەوە، سیستەمێکی بیرکردنەوەی مەزن بنایتنرا. ژمارە و جیۆمەتری سەلماندیان کە قودرەتیان پێکەوە ئەوەندە بە هەند و مەزنە کە بو بە بنچینەیەک بۆ تێڕوانینی سەراپاگیری لە هەمبەر دونیا، بە جۆرێک کە خوداوەند خۆی خۆی ڕۆڵی جیۆمەتری مەزنی وەرگرتوە – ئەمەش لە خۆیدا تابلۆیەکە کە ئەوندە زیندوانە سەرنجی ویلیام بلەیکی William Blake بۆ لای خۆی ڕاکێشاوە کە لە شاکارە هەرە مەزنەکەیدا The Ancient of Days ڕەنگی داوەتەوە، لەم تابلۆیەدا، بلەیک خوداوەندی مەزن پیشاندەدات کە لە ئاسمانەوە شۆڕبوەتەوە بۆ ئەوەی بە پەڕگالەکەی گەردون بپێوێت.

مێژو ئەوە دەردەخات کە هەر چەرخێک چاو دەبڕێتە سەرنجڕاکێشترین ئامێری تەکنەلۆجی وەک هیمایەک کە گوزارش بێت بۆ گەردون، یاخود تەنانەت وەک ئیشارەیەک بێت بۆ خوداوەندیش. بەم جۆرە لە سەدەی شازدەیەمدا گەردون چیتر لە ڕوی هارمۆنی مۆسیقی یاخود جیۆمەتریەوە حسابی بۆ نەدەکرا، بەڵکو تەواو بە شێوازێکی جیاوازتر بو. لەو زەمەنەدا تەحەدای تەکنەلۆژی بەرچاو و دیار بریتی بو لە هاتنەئارای ئامێری ڕێنمایی – دەریایی ورد بو، بە تایبەت چونکە ئەوروپیەکان وەک ڕێنماییەک بەکاریان دەهێنا بۆ داگیرکردنی ئەمەریکا. دیاریکردنی هێڵەکانی پانی هیچ گرفتێک نەبو بۆ کەشتیەوانان، چونکە دەتوانرێت بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ بە هۆی بەرزی ئەستێرەی قوتب لە ڕوی ئاسۆوە بپێورێت. بەلام هێڵی درێژی، مەسەلەیەکی ترە، چونکە کاتێک عەرد دەسوڕێتەوە، هەسارەکانیش بە بارتەقای ئاسماندا دەجوڵێن. پێوانی مەوقیع دەبێت پێوانی زەمەنی لەگەڵدا بێت. بۆ کەشتیەوانی ڕۆژهەلات – ڕۆژئاوا، کە پەڕینەوە لە دەریای ئەتڵەنتیکدا دەکات، پێویستی بە سەعاتی ورد هەیە و شتێکی بنچینەییە. بەمجۆرە، خەڵاتی ئیرادەیەکی گەورەی سیاسی، بازرگانی بریتی بوە لە تەرخانکردنی توانای زۆر بۆ دروستکردنی ئامێری زەمەن – پێوان لە دەریادا بە شێوەیەکی ورد.

شانبەشانی کارکردن لە بواری تەرکیزکردنە سەر وردی لە زەمەندا، تیوریەکانی زەمەن لە کارەکانی هەر یەک لە گالیلۆ و نیوتندا هاتنەئاراوە. بۆ نمونە گالیلۆ کاتی وەک پارامیتەر parameter بۆ بنیاتنانی یاساکانی لەمەڕ کەوتنەخوارەی تەنەکان بەکارهێنا. ئەمە جگە لەوەی ئەو هەقیقەتەی دۆزییەوە کە دەڵێت ئەو خولە زەمەنیەی کە پەندۆڵ دەیبڕێت سەربەخۆیە لە مەودای پانی جۆلانەکردنی پەندۆڵەکە، ئەو هەقیقەتەی کە لە کڵیسەدا بۆی دەرکەوت، کاتێک کەوتە حسابکردنی ئەو زەمەنەی کە چرا هەڵواسراوەکەی بن میچەکە کە باکە دەیجولاند و جۆلانەی پیدەکرد، گالیلۆ ترپەی لیدانی دڵی خۆی وەک کاتژمێر بەکارهێنا بۆ پێوانی زەمەنەکە. نیوتن توانی ئەو ڕۆڵە سەرەکیەی کات لە فیزیادا ڕاڤەی دەکات دیاری بکات، لە پرینکیپیادا ئەوە دەخاتە ڕو کە کات، یاخود بڵیین زەمەنی ڕەها، ڕاستەقینە و ماتماتیکی، بۆ خۆی، وەک سروشتی خۆی، بێ پەیوەندی بە هەرچی شتێکی دەرەکیە، دەگوزەرێت. بەمجۆرە، زەمەن هەر وەک ڕەهەندی دوری ناسرا و وەک خەسڵەتێکی گەردونی فیزیکی، بە شێوەیەکی پرینسیپی هەتا ئەوپەڕی وردی دەپێورێت..

نیوتن زۆر زیاتر لە ڕۆڵی جەرەیانی زەمەن لە فیزیکدا وردبوەوە و هەتا بوە هۆی پەرەپێدانی تیۆری ماتماتیکیانەی وروژم fluxions ، کە ئەمڕۆ بە کالکیولەس ناسراوە. خاسیەتی سەرەکی ئەم فۆرمالیزمە بریتیە لە بیرۆکەی گۆڕانی بەردەوام. نیوتن ئەمەی کردە بناغەی تیۆریەکەی کە میکانیک بو، ئەو تیورییەی کە بە هۆیەوە یاساکانی جوڵەی تەنە مادیەکانی داڕشت. کاریگەرترین و سەرکەوتوترین واریکردنی میکانیکی نیوتن بریتی بو لە جوڵەی هەسارەکان لە سیستەمی خۆریدا. بەمجۆرە وێنەی گەردونێکی شێوە – سەعاتی جێگەی مۆسیقای گۆ ئاسمانیەکانی گرتەوە. لە کۆتایی سەدەی هەژدەدا، ئەم وێنەیە لای پێریە لاپلاس Pierre Laplace و کارەکانی باشترین پلەی پەرەسەندنی فەراهەمکرد، ئەویش بەوەی کە هەمو ئەتۆمێکی گەردونی وەک پارچەیەک لە میکانیزمی وردی گەردونی شێوە – سەعاتی وێناکرد. بەمجۆرە چەمکی خوداوەند لە ڕۆڵی جیۆمەترکارەوە(ئەندازەکارییەوە) بو بە سەعاتچی.

میکانیزەکردنی ماتماتیک

ئەم چەرخەی ئێمەش، بە هەمان شێوە، بێبەری نیە لە خێروخۆشی شۆڕشی تەکنەلۆژی کە لەوەبەر سەراپای جیهانی تێڕوانینی ئێمەی پڕ ڕەنگ کردوە. لێرەدا ئیشارە بە سەرهەڵدانی کۆمپیوتەر دەدەم، کە بوە بە هۆی وەرچەخانی کاریگەر و قوڵ لەو ڕێچکەی بیرکردنەوەیەی کە زانا و غەیرە زانا لە هەمبەر دونیا تەبەننای دەکەن. هەروەک سەدەکانی پێشو، لە ڕۆژگاری ئەمڕۆشدا، پێشنیازی وەها لە ئارادایە کە تازەترین بەرهەمی تەکنەلۆژی بخرێتەگەڕ بۆ کارکردنی گەردون خۆی. بەمجۆرە، هەندێک لە زانایان پێشنیازی ئەوەیان کردوە کە سروشت وەها حساب بکەین کە لە بنەڕەتدا بریتیە لە پرۆسەیەکی کۆمپیوتەرسازی. لێرەدا، دەبینین کە گەردونی کۆمپیوتەری جێگای مۆسیقای گۆ ئاسمانیەکان و گەردونی شێوە – سەعاتی دەگرێتەوە، ئەمەش لە خۆیدا وەها حساب بۆ سەرانسەری گەردون دەکرێت کە بریتی بێت لە سیستەمێکی زەبەڵاحی پرۆسەکردنی زانیاری. بە گوێرەی ئەم تێڕوانینە، دەشێت یاساکانی سروشت بە هۆی پرۆگرامی کۆمپیوتەرەوە دەرک پێ بکرێن و بزانرێن، بەمجۆرە واڵاکردنی ڕوداوەکانی دونیا دەبێتە دەرەنجامێکی گەردونی. بەم شێوەیە حاڵەتی بەرایی لە ڕیشەی گەردوندا بریتیە لە تێکردنی داتا.

مێژونوسان باوەڕیان وایە کە چەمکی مۆدێرنانەی کۆمپیوتەر دەگەڕێتەوە بۆ کارە ڕەسەنەکانی داهێنەری ئنگلیزی چارلز بابچCharles Babbage . بابچ لە ساڵی 1791 لە نزیک لەندەن لەدایکبوە، کوڕی خێزانێکی دەوڵەمەندی بانقدار بوە کە خەڵکی دێڤنشێر بون. بابچ، وەک منداڵیش خولیای ئامێری میکانیکی هەبوە. هەر کتێبێکی ماتماتیک هاتبێتە بەردەمی خوێندویەتی و بە هۆیەوە خۆی فێری ماتماتیک کردوە و دوایی، کاتێک دەزانێت کە پێگەیەکی باشی بۆ خۆی لە بابەتەکدا بنیاتناوە، لە ساڵی 1810 دا وەک قوتابی چوەتە زانکۆی کامبریج و پلانێکی زۆر لە مێشکیدا گەڵاڵە بوە بۆ ئەوەی تەحەدای مەزەبە تەقلیدیەکانی وانەبێژی ماتماتیکیانەی بەریتانی پێ بکات. لەگەڵ هاوڕێی دێرینی خۆی، جۆن هێرشل John Herschel ، کوڕی فەلەکناسی ناوداری ئەو ڕۆژە ویلیام هێرشل ( کە هەسارەی یورانەسی لە ساڵی 1871 دا دۆزییەوە)، بابچ کۆمەڵەی شیکارییان دامەزراند Analytical Society . ئەم کۆمەڵەی شیکارییە بە پلەیەکی بەرز لە ژێر کاریگەری زانست و ئەندازەی فەرەنسیدا دامەزرا، تێڕوانینیان وابو کە ستایلی ماتماتیکی ئەوروپی لە کامبریج یەکەم هەنگاوە لە شۆڕشی تەکنەلۆژی و پیشەسازیدا. کۆمەڵەکە لەگەڵ دامەزراوە سیاسیەکانی کامبریجدا ڕوبەڕوی پێکدادان بوەوە، چونکە لای ئەوان بابچ و هاوڕێکانی خەڵکانی ڕادیکاڵ و توندڕەون.

دوای بەجێهێشتنی کامبریج، بابچ ژنی هێنا و لە لەندەن نشتەجێ بو و خۆی کاری دەکرد بۆ فەراهەمکردنی بژێوی ژیانی خۆی هاوسەرەکەی. بابچ هێشتا لە ژێر کاریگەری فکری زانستی و ماتماتیکی فەڕەنسیدا بو، پێدەچێت ئەمە ئاکامی ئەو ئاشنایەتیە بێت کە بابچ لەگەڵ خانەوادەی بۆناپارتدا پەرەپێدابو، بەڵام خۆشی گەلێک پەیوەندی زانستی لەگەڵ ئەوروپادا دروستکرد. لەم قۆناغەدا مەیل و خولیای چوە سەر تاقیکردنەوە و یاریکردن بە ئامێرەکانی حسابکردن calculating machines و سەرچاوەی سەرمایەی لە حکومەتەوە فەراهەمکرد بۆ ئەوەی مەکینەیەک بنیات بنێت کە خۆی ناوی لێنا مەکینەیەکی جیاواز Difference Engine ، ئەمەش جۆرێک بو کە مەکینەی کۆکردنەوە(بۆ نمونە ١ + ٢ = ٣) بو. مەبەست لەم ئامێرە بریتی بو لە بەرهەمهێنانی خشتەکانی ماتماتیکی، ئەسترۆنۆمی و دەریاوانی، بە جۆرێک کە ئەم خشتانە هیچ جۆرە هەڵەیەکی مرۆییان تێدا نەبێت و هێزی کاریشی کەمتر پێویست بێت. بابچ مۆدڵێکی بچکۆلەی مەکینە جیاوازەکەی، کە بەو بچکۆلەیەش کاری دەکرد، نمایشکرد، بەلام حکومەتی بەریتانی لە ساڵی 1833دا پارەکەی وەستاند و مەکینەکەش هەرگیز تەواو نەبو. ئەمە بۆ خۆی یەکێکە لەو نمونە سەرەتاییانەی کە حکومەت فەشەلی کردوە گرنگی و بەهای توێژینەوەی زانستی بە شێوەیەکی دوربینانە ببینێت و پشتگیری بکات. ( لێرەدا من ناچارم ئەوە بڵێم کە هەر هیچ نەبێت لە بەریتانیا، لە ساڵەکانی 1830 وە زۆر کەم گۆڕانی بە سەردا هاتوە.)، هەر لەم نێوانەدا بو کە لە وڵاتی سوید مەکینەیەکی جیاواز، کە بەندبو لەسەر دیزاینەکەی بابچ، دروستکرا و دوایش لە لایەن حکومەتی بەریتانیاوە کڕدرا.

نەبونی پارەی پشتگیری نەک هەر ورەی بابچی نەڕوخاند، بەڵکو بیری لە ئامێرێکی کۆمپیوتەری زۆر گەورەتر دەکردەوە، کۆمپیوتەرێک کە بۆ مەبەستی گشتی کاربکات، ئەو کۆمپیوتەرەی کە زاراوەی مەکینەی شیکاری Analytical Engine بەسەردا سەپاند، بە جۆرێک کە لە ڕوی نیزام، بنیات و پێکهاتەی بنچینەییەوە لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا وەک پێشڕەوی کۆمپیوتەری هاوچەرخ ناسراوە. بابچ زۆربەی سەروەتی شەخسی خۆی لەوەدا سەرفکرد کە هەوڵیدەدا گەلێک مۆدلی جیاوازی ئەم مەکینەیە بونیات بنێت، بەڵام هیچیان بە تەواوی سەرکەوتو نەبون.

بابچ کەسێکی توند، ڕەق، موجادەلەچی و مشتومەڕ دروستکەر بو، تەنانەت زۆر لە هاوچەرخەکانی بە زاتێکی شاز ناویان دەبرد. لەگەڵ ئەمانەشدا، ئەو پاداشەی پێ بەخشراوە کە جگە لە زۆر شتی تر داهێنەری خێرایی – پێو و ئۆفتالامۆسکۆپ(ئەو ئامێەرەی دکتۆرانی چاو سەیر و پشکنینی گڵێنەی چاوی پێدەکەن)[i] بو. بابچ زۆر تامەزرۆی سیاسەت، ئابوری، فەلسەفە و ئەسترۆنۆمی بو. بابچ هێندە لە سروشتی پرۆسەی کۆمپیەرسازی وردبوەوە کە سەرەنجام گەیشتە ئەو بانگەشەیە کە بڵێت گەردون لەوانەیە وەک جۆرە کۆمپیوتەرێک بێت کە تێیدا یاساکانی سروشت ڕۆڵی پرۆگرام دەبینن – ئەمە لە خۆیدا بانگەشەیەکی ئایندەبینی نایابە، هەروەک دوایی بۆمان دەردەکەوێت.

سەرباری ئەوەی کە کەسێکی نائاسا بو، بەڵام بەهرەی بابچ کاتێک بە گونجاوی دەرکەوت کە هەڵبژێدرا بۆ تەختی لۆکەیزی ماتماتیک the Lucasian Chair of Mathematics لە کامبریج، ئەمەش پۆستێک بو بەر لە بابچ تەنها بەخشرابو بە نیوتن (1642 –1727) (ئێستا هی ستیڤن هاوکینە). وەک تێبینیەکی مێژویی، دو کوڕی بابچ کۆچ دەکەن بۆ ئەدێلاید لە ئوسترالیا و لەگەڵ خۆشیاندا چەند پارچەیەکی مەکینەکەی بابچ دەبەن. ئێستا لە مۆزەخانەی زانستی لە لەندەن سەرتاپای مەکینە جیاوازەکەی بابچ دروستکراوەتەوە و لەوێ نیشان دەدرێت و خەڵک دەتوانێت بیبینێ. ئەم هەیکەلەی مەکینەکەی بابچ لە مۆزەخانەکە، تەواو بە پێی ڕێنماییە ئەسڵییەکەی بابچ خۆی بنیات نراوەتەوە، ئەمەش بە مەبەستی سەلماندنی ئەو ڕاستیەی کە مەکینەکە توانستی حسابکردنی هەیە هەر بەو شێوەیەی کە بابچ ویستی. لە ساڵی 1991 دا، لە یادی دو سەد ساڵەی لەدایکبونی بابچدا، حکومەتی خاوەن – شکۆ پولێکی تایبەتی چاپکرد و خستە بازاڕەوە.

ماویەتی

لە نوسینی پۆڵ دەیڤیز

[i] جگە لەمانە ئامێرێکی تری دروست کردوە کە شۆفێرانی شەمەندەفەر لە بەردەم خۆیاندا دایان دەنا و سکە ئاسنەکانی بەردەم خۆیان پێ پاک دەکردەوە. هەروەها عەرەبانەیەکی دروست بۆ ئەوە کەسانەی کە پارەیەکی زۆر دەگوێزنەوە، دیارە لەو ڕۆژەدا ئەمە داهێنانێکی گەورە و دیار بوە.

نووسراوه‌ له‌لایه‌ن
Chenar