جیۆمەتری ئاسمان

بەشی یەکەم

گەشەکردنی زانست لە ڕۆژگاری ڕێنیسانسەوە هەتا ئێستا بریتییە لە پرۆسەیەکی هەمیشە بەردەوام. زۆربەی هێڵە گشتییەکانی ئەم گەشەکردنە لە سەدەکانی شازدە و هەڤدەدا داڕێژران، ئەو سەدانە قۆناغێک بون کە لە کۆپەرنیکۆسەوە دەست پێدەکات و لە نیوتندا دەگاتە پلەیەک کە زانست بە تەواوی دەچێتە دۆخێکی تری باڵاوە، ئەم قۆناغە بە شۆڕشی زانستی ناودەبرێت. لە دوای ئەمەوە، واتە لە سەدەکانی هەڤدە و نۆزدەدا، ئەوەی زانایان سەرقاڵی بون بریتی بو لە توێژینەوەی ئەو پرۆگرامە فراوانەی ئەو زانایانە کێشایان.

بە درێژایی رەوتی زەمەنی ئەم دۆخە، واتە لە ناوەڕاستی سەدەی شازدەوە هەتا کۆتایی سەدەی هەژدە، زانست لە دو لایەنەوە خۆی نمایش کردوە، لایەنی تەکنیکی و لایەنی ڕۆشنفکری. پەرسەندنی لایەنی تەکنیکی هەر یەک لە بوارەکانی ئەندازیاری، کشتوکاڵ، پزیشکی و کاروباری جەنگ دەگرێتەوە، ئەمانە کاریگەرییەکی فراوانیان کردوەتە سەر چارەنوسی ژیانی کۆمەڵگا و بژێوی ڕۆژانەی خەڵک، بە تاک و بە کۆمەڵ. ئەم کاریگەرییە ڕاستەوخۆیەی ئەم زانستە پراکتیکییانە تەواو بە سیمای کۆمەڵگەوە دیارن و ئنسانی هاوچەرخی لە مەخلوقێکی کۆمەڵایەتییەوە بە تەواوی گۆڕیوە بۆ کائینێکی تەکنەلۆژی. مرۆڤی سەردەم بە جۆرێک مامەڵە دەکات، کە هەرگیز لە سەراپای مێژوی دە هەزار ساڵەی شارستانییەتدا شتی وای بە خۆوە نەدیوە، لە ماڵ بێت یان لە فەرمانگە خەڵک بە کۆمەڵ پێکەوە دەژین و کاردەکەن، بەڵام هەر کەسە و سەری کردوەتە سەر کۆمپیوتەرێک یان مۆبایلێک وبە تەنها سەرقاڵی شتێکن، سیمای کۆمەلایتی ئادەمیزاد تەواو شێواوە و شیرازەی پەیوەندییەکان بە هیچ جۆرێک وەک خۆیان نین. خۆ ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سەردەمانی ڕۆژگاری یۆنانی، بۆ نمونە، لە شارستانیەتی ئەسکەندەرییەدا، هەرچەندە زانست پێشکەوتو بو، بەڵام کاریگەری تەکنیکی بە گشتی لەسەر مرۆڤ زۆر کەم بو.

هەر لەگەڵ سەرهەڵدان و بوژانەوەی بزاڤی (مرۆڤایەتی) هیومانیزمدا، ململانێ لە نێوان ئەقڵ و فەرمانڕەوادا لەدایکبو. زانایان لەم بەربەرەکانیەدا ڕابەرێکی چالاک بون، لە نێو ئەم نوخبەی زانایانەدا، فەلەکناسان ڕۆڵێکی بەرچاو و پلە یەکیان هەبو. سەرکەوتنی کاریگەرییانەی ئەسترۆنۆمی لە سەدەی هەڤدەدا لە هەمو شتێک زیاتر توانی توانا و قودرەتی مرۆڤ بگۆڕێت، توانی دیدی ئنسان سەبارەت بە پێگەی خۆی لە گەردوندا بگۆڕێت، متمانەیەکی پڕ وزەی پێ بەخشی کە چۆن لەگەڵ سروشت و دەورەبەردا مامەڵە بکات. ئەمە جگە لەوەی بو بە پێشڕەو بۆ زانستەکانی تر کە هەمو کۆت و زنجیرەکانی بیرکردنەوەی کلاسیکی تێک بشکێنن.

* * *

بە درێژایی ڕەوتی پێشکەوتنی ئەسترۆنۆمی، دەتوانرێت دو قۆناخ جیابکرێتەوە، یەکەمیان بە جیۆمەتری و دوەمیان بە میکانیکی ناودەبرێت. قۆناخی جیۆمەتری لە لایەن هەر یەک لە کۆپەرنیکۆس، تیکۆ براهە و یۆهان کێپلەرەوە بە ئەنجام گەیشت. ئەم مەزنانە، هەر یەکەیان بە تایبەتمەندی کارامە و بلیمەتی خۆیانەوە، توانیان بە جوانی حلێکی ئەو پرسانە بکەن کە لەوەبەر ڕوبەڕوی یۆنانەکان بونەتەوە و حلیان نەکردون، پرسەکانیش بریتی بون لە کورتکردنەوەی ڕێکخستن و جوڵەی نسبی هەسارەکانی ئاسمان لە هەناوی ئەو جوڵە بەرچاوەی کە ڕۆژانە سەرنجیان دەدەین. دیاردە سەرەکییەکانیش کە پێویستە تەفسیریان بۆ فەراهەم بکرێت بریتین لە:

• سوڕانەوەی ڕۆژانەی هەسارە ئاسمانییەکان بە دەوری جەمسەری خۆیاندا.
• جوڵەی خۆر بۆ دواوە بە نیسبەت کڵێشەی ئەستێرە جێگیرەکانەوە.
• وەستان و پاشگەزەجوڵەی هەسارەکان.
• وەرزەکان.

کۆپەرنیکۆس یەکەم هەنگاوی بە جورئەتی هەڵگرت. لە ساڵی 1471 دا لە پۆلۆنیا لە دایکبوە و لە 1543 دا مردوە. جگە لەوەی پیاوێکی چالاک بو لە کاروباری کڵێسەدا، دیپلۆماتێکی کارامە و ئابوریناسێکی بەتوانا بو، توانی ریفۆرم لە دراوی وڵاتەکەیدا بکات. زۆربەی خوێندنی لە ئیتالیا تەواوکرد. هەر بە راست نمونەی پیاوێکی ڕێنیسانس بو، زۆربەی ڕۆشنبیرییەکەی هی یۆنان بو، بەمجۆرە زانست و کڵتوری یۆنانی کاریگەرییەکی قوڵی کردە سەر دروستکردنی کەسایەتی و کارکردنی زانستییانەی کۆپەرنیکۆس. کۆپەرنیکۆس، لە گەشتەکەیدا بە نێو ئەسترۆنۆمی یۆنانیدا ئەو بیرۆکەیەی بەدیکرد کە زەوی بە دەوری خۆردا دەسوڕێتەوە، نەک بە پێچەوانەوە، وەک ئێستا باوە. خۆشی، چونکە بەهرە و توانستی ماتماتیکی هەبو، هات و ئەم پرسەی زۆر بە جدی گرت، کەوتە توێژینەوە لە شرۆڤە و دەرەنجامەکانی ئەم چەمکە. لە پێشەکی تاکە کتێبەیەکدا، ” سوڕانەوەی گۆ ئاسمانییەکان”، کە پێشکەشیکردوە بە پاپا پۆڵی سێیەم، ئیشارەدەدات بەوەی کە لە سەردەمانی یۆنانی کۆندا، هەر یەک لە فەیلەسوفان، فیساگۆرس و هیراکلیدس، ئەم پرسەی جوڵەی عەردیان وروژاندوە. هەرچەندە باس لە ئەریستاکەس، ڕابەری چەمکی چەقە – عەردی لە یۆنان، ناکات، بەڵام بە دڵنیایەوە ئاشنابوە بە ناو و سیستەمەکەی، چونکە هەشت ساڵ دوای مردنی کۆپەرنیکۆس خۆی، یەکێک لە زاناکان، کە ناوی ڕۆبەرت ریکۆرد بوە، باس لە کۆپەرنیکۆس دەکات کە بیروڕاکانی ئەریستاکەسی ژیاندوەتەوە. خۆ ئەگەر ڕیکۆرد لە ساڵی 1551 دا ناوی ئەریستاکەسی بیستبێت، ئەوا بێگومان کەڵە پیاوێکی وەکو کۆپەرنیکۆسیش ئاشنایەتی بەم فەلەکناسە مەزنەی یۆنان هەبوە. لەوەش زیاتر، هیراکلیدسیش، کە ئەویش یەکێک بو لە فەلەکناسە گەورەکانی یۆنان، خولانەوەی زەوی بە دەوری تەوەری خۆیدا لەبەرچاوگرتوە، ئەمە لە کاتێکدا کە فیساگۆرسییەکان وەها حسابیان بۆ عەرد کردوە کە بە دەوری چەقە – ئاگرێکدا دەسوڕێتەوە – لێرەدا مەبەستمان لە خۆر نییە. بێگومان ئەریستاکەس، پێشنیازی خۆری وەک چەقی گەردون کردوە و عەرد بە دەوەریدا دەسوڕێتەوە، ئەمەش هەر ئەو ئایدیایەیە کە بناوانی تیورییەکەی کۆپەرنیکۆسی دەچێتەوە سەر. هەر بۆێەش دەبینین هۆیەک هەیە کە ئنسان باوەر بەو راستییە بکات کە پێشەکی کتێبەکەی کۆپەرنیکۆس لە لایەن کۆپەرنیکۆس خۆیەوە نەنوسراوە.

سیستەمی پەتلیمۆسی، شان بە شانی کەڵەکەبونی داتا و رامانی نوێ دەستکاری دەکرا و لەگەڵ دیاریکردنی بۆنە و موناسەبە ئایینییەکاندا دەگونجێنرا. بەڵام ئەم ڕیفۆرمە بەردەوامە هێدی هێدی بو بە هۆی سەرهەڵدانی هەڵەی گەورە و چەواشە، بەمجۆرە گۆڕانێکی بنچینەیی لە سیستەمەکەدا بو بە پێویستیەکی ڕەها. کۆپەرنیکۆس گۆی ئەستێرە جێگیرەکانی لەناو نەبرد، بەڵکو وەک خۆی هێشتنیەوە و دەستکاری نەکردن، بەڵام خستنیە حاڵەتی وەستانەوە و لای وی چیتر ناجوڵێن، خۆری خستە ناوەڕاستەوە. لای کۆپەرنیکۆس، هەسارەکان بە فۆرمێکی هاوچەقی بە دەوری خۆردا دەسوڕێنەوە، ئەگەر لە ناوەوە بە ئاڕاستەی دەرەوە ڕیزیان بکەین ئەوا بەمجۆرە دەبێت: مێرکۆری، ڤینۆس، زەوی، مارس، مشتەری ئنجا زوحەل. مانگیش بە دەوری زەویدا دەسوڕێتەوە. ئەو هەسارانەی لە خۆرەوە نزیکن زۆر خێراتر دەسوڕێنەوە و خولگەکەیان بچکۆلەترە لەو هەسارانەی کە لە خۆرەوە دورترن. بەمجۆرە مێرکۆری سوڕەکەی خۆی بە سێ مانگ تەواودەکات، مشتەریش دوازدە ساڵ دەخایەنێت.

سەرچاوەی لێکدانەوەی جولەی ڕۆژانەی بەرچاوی هەسارەکان بە دەوری جەمسەرەکانی خۆیاندا دەگەڕیتەوە بۆ ئەوەی کە عەرد ڕۆژانە یەک سوڕی تەواو بە دەوری جەمسەری خۆیدا تەواودەکات. زەوی، جگە لەم دو جوڵەیە، واتە سوڕانەوە بە دەوری خۆردا و خولانەوە بە دەوری جەمسەری خۆیدا، جوڵەیەکی تریش لەخۆدەگرێت، ئەویش جوڵەکەیەتی زۆر بە خاوی بە ئاڕاستەی تەوەرەکەیدا، ئەم جوڵەیە بە پریسیژن precession ناسراوە و لە فەلەکناسی هەرە گەورەی یۆنانییەوە، (هیپارکەس)ە وە، دۆزراوەتەوە.

وێنەی ژمارە 32 ئەوە نیشاندەدات کە چۆن رۆژی خۆری لە رۆژی ئەستێرەیی درێژترە. لێرەدا S  خۆرە و C چەقی عەردە، ئنجا P چاودێرێکە کە لە سەر روی عەرد راوەستاوە، X یش ئەستێرەیەکی جێگیرە – خۆ ئەگەر بەراورد بکرێت لەگەڵ خۆردا ئەوا زۆر دورە. خولگە و تەوەری جوڵەی زەوی بە تیرەکان دیاریکراون. کاتێک هەر سێ خاڵەکەی C, P, S دەچنە سەر یەک هێڵ ئەوا لای سەرنجدەر دەبێت بە نیوەڕۆ. لە نیوەڕۆی رۆژی داهاتودا، چەقی زەوی دەچێتە سەر C  و پێویستە کابرای چاودێر لە خۆیدا هەڵبگرێت بە دەوری P دا دەسوڕێتەوە بۆ ئەوەی رۆژی خۆری خۆی تەواوبکات. ئنجا بۆ تەواوکردنی رۆژی ئەستێرەیی، ئەوا پێویستە کابرای چاودێر بگاتە Q .

بێگومان دیاردەی پاشگەزە جوڵە لێرەدا دەگەڕیتەوە بۆ سیستەمی کۆپەرنیکۆسی. کاتێک عەرد بە دەوری خۆردا دەسوڕێتەوە، ئەوا لە ڕەوتی ساڵانەیدا هەر یەک لە مەوقیعەکانی  E1, E2, E3 وەردەگرێت، هەسارەی مشتەری کە خاوتر دەسوڕێتەوە، لە ڕەوتەکەیدا هەر یەک لە مەوقیعەکانی J1, J2, J3  وەردەگرێت. با لێرەدا هەر یەک لە هێڵەکانی  E1J1, E2J2, E3J3  بگەیەنین بە ئەستێرە جێگیرەکانی B, A, C  هەروەک لە وێنەکەدا دیارە. بەمجۆرە کاتێک عەرد لە خاڵی E1 دایە و مشتەریش لە خاڵی J1 ، ئەوا ئەستێرەی B دەبێتە باکگراوند بۆ هەسارەی مشتەری، کاتێکیش عەرد دەگاتە خاڵی E2 ، ئەوا لەم کاتەدا ئەستێرەی A دەبێتە باکگراوندی مشتەری، دواجاریش کە عەرد لە خاڵێ E3 دایە، ئەوا ئەستێرەی C دەبێتە باکگراوەنی مشتەری. بەمجۆرە جوڵەکەی لە نێو ئەستێرە جێگیرەکاندا لە B وە بۆ A ، ئنجا لە A وە بۆ  Cدەبێت، واتە جوڵەکەی یەکەمجار هەنگاوێک بە ئاڕاستەی ڕۆژئاوا دەبێت ئنجا هەنگاوێکی گەورەتر بە ئاڕاستەی ڕۆژهەڵات. ئەم پرۆسەیە بە بەردەوامی دوبارە دەبێتەوە، بە جۆرێک کە سوڕانەوەی مشتەری وەها دێتە بەرچاو کە بە زۆری بە ئاڕاستەی ڕۆژ‌ەڵات، بە درێژایی بورجەکان بێت. کاتێک ئاڕاستەی بەرچاوی جوڵەکەشی دەگۆڕێت، ئەوا هەڵوێستەیەکی بۆ دەکات و ئنجا دەکەوێتەوە جوڵە.

گۆڕانی وەرزەکانیش بەندە بە لاربونەوەی تەوەری زەوییەوە.  لە وێنەی ژمارە 34 دا، چاودێرێک دیارە و لە خاڵێکی پشتێنی گەردونیدا وەستاوە لە لاوە سەیری جوڵەی مەداری عەرد دەکات، لە بری ئەوەی لە سەرەوە بڕوانێت، هەروەک چۆن لە وێنەکەی پێشودا هەبو. N و S  پۆڵەکانی باکۆر و باشوری عەرد پێکدەهێنن. کاتێک زەوی لە خاڵی A دایە، ئەوا تیشکی خۆر لە نیوەگۆی باکۆر زیاتر شاقوڵییە و لە نیوەگۆی باشور تەرزێکی لار لەخۆدەگرێت. هەر بۆیەش دەبینین لە باکور هاوینە و لە باشور زستانە. دوای شەش مانگ، کاتێک عەرد لە خاڵی B دایە، ئەوا وەزعەکە پێچوانە دەبێتەوە، چونکە زەوی لە لاکەی تر و بەرانبەر بە خۆرە، ئەمە لە کاتێکدا دەبینین کە تەوەری NS  هێشتا ئارستەی هەر هەمان ئاراستەیە.

بەمجۆرە کۆپەرنیکۆس توانی بە بێ گرفت حساب بۆ دیاردەی هەسارە سەرەکییەکان و خۆر بکات. هەر وەک لای ئەتۆمیستەکان بینیمان، بەڵام بە هەر شێوەیەک بێت، داهێنانی تیورییەکی زیرەکانە بەس نییە. بەڵکو تیورییەکەت تەنها لە کاتێکدا هەنگاو بەرەو پێش هەڵدەگرێت ئەگەر بتوانیت خەڵکانی تر قایل بکەیەت کە وەک فەرزییەیەکی ڕاڤەکاری تەبەننای بکەن. ئا لێرەدا کۆپەرنیکۆس بە شیوەیەکی سەرەکی شایانی ستایشە. ئایدیاکەی ئەساڵەتی تێدانەبو. کۆپەرنیکۆس دەرکی بەوە کرد کە تیورییەکەی باشە، بەڵام لە بناواندا هی خۆی نییە. ڕۆڵی ڕاستەقینەی خۆی وەک فەلەکناسێک دەگەڕێتەوە بۆ ئارامییە چەند ساڵەی کە خۆی سەرقاڵکرد بە وردەکاری سیستەمەکەوە. بۆی دەرکەوت کە نایابی و سادەیی سیستەمەکەی بە تەنها بەس نین بۆ ڕازیکردنی خەڵک کە مۆدڵەکەی قبوڵ بکەن. ڕەنگە ئەمانە یاریدەدەربن، بەڵام تیوریەکە قەناعەت بە کەس ناکات ئەگەر بێتو حیساب بۆ هەمو خەسڵەتێکی زانراوی ڕەوشی هەسارەکان نەکات، ئەگەر چی گرنگیش نەبێت. هەربۆیەش دەبینین، بەر لەوەی بەچاپی بگەیەنێت، ئەو ئەرکەی گرتە ئەستۆ کە دەستکاری بکات هەتا لەگەڵ ئەو ڕامانانەدا تەریب بن کە خۆی ئەنجامیان دەدات یان لە ریکۆردی فەلەکناسانی ترەوە دەستەبەری دەکات.

سیمای موحافیزانەی کۆپەرنیکۆس کارەکەی زیاد لە پێویست زەحمەت کرد. ئاسایی بو کە حورمەتی دەسەڵاتێک بگرێت کە سەدان ساڵە مرۆڤی فێرە ملکەچی کردوە. ڕێنیسانس بە یەکجار بیروڕای ئەساڵەتی نەخستە شوێن دەسەلات. لە بری ئەمە ئەوەی کردی بریتی بو لە هاندان بۆ ئەوەی فرەگەرایی جێگەی تاک – فیکری بگرێتەوە و کۆمەڵگە قبوڵی بیروباوەڕی تریش بکات و ململانێ ئەزم بکات. ئنسانی ئەو سەردەمانە هێشتا فێری ئەو کلتورە بو کە لە کاتی گوتاربێژی و ئاخاوتندا قسەی فەیلەسوفانی کۆن بخاتە دوتوێ گوتەکانیەوە، ئەمەش زیاتر بۆ ئەوەی خەڵك بە مشتومڕەکەی قایل بێت و پشتگیری لە بیروراکانی بکەن، جگە لەوەی قسەکانیان هەیبەتێکی تری هەبو. فکری ئەساڵەت لەو زەمەندا شتێکی پێوست بو، بە تایبەت کاتێک ئەگەر ئنسان پێویست بوایە وەدوی خوێندنی بیرورا باڵادەستە ناتەباکان بکەوتایە، بەڵام گەشەسەندنی هزری رەسەن لە زانستدا دوای ماڵئاوایی کۆپەرنیکۆس دەستیپێکرد. کۆپەرنیکۆس، بێ هیچ گومانێک، خۆی تەواو قەناعەتی بە فەرزییەکانی یۆنان لەمەڕ جیۆەمتری ئاسمان هەبو، لەوانە سیمای گۆیی و بازنەیی جوڵەی هەسارەکان. بەڵام کۆپەرنیکۆس دەیتوانی لە رێگای قبوڵکردنی هەندێک هەقیقەتەوە سازش لە تیۆرییەکەیدا بکات، بۆ نمونە دەتوانی پێداچونەوە بە ئامرازەکانی وەکو بازنە گەورە  deferent و بازنە بچکۆلە epicycle دا بکات، بە تایبەت گەورەکەیان، کە ئەمانە خەوشی گەورەی سیستەمی پەتلیمۆسی بون. دواجار لە ساڵی 1543 شاکارەکەی ” سوڕانەوەی گۆ ئاسمانییەکان”ی بە چاپ گەیاند، هەر هەمان ساڵ کۆۆپەرنیکۆس مرد.

بەر لەوەی رەچاوی کاریگەر و رۆڵی تیوری کۆپەرنیکۆسی لەسەر کۆمەلگا بکەین، پێویستە بزانین کە چۆن هەر یەکە لە تیکۆ براهە و یوهان کێپلەر ئەم سیستەمەیان پەرەپێدا.

تیکۆ براهە لە ساڵی 1546 لە دانیمارک لەدایکبوە و لە ساڵی 1601دا لە پراگ مردوە. تیکۆ بە هیچ جۆرێک قەناعەتی بە سیستەمی کۆپەرنیکۆسی نەبو و لە هیچ کۆڕ و کۆبونەوەیەکیشدا تەبەننای نەدەکرد، بەڵکو بو پێچەوانەوە ئیمانی تەواوی بە سیستەمی تیکۆیی خۆی هەبو، کە تێکەڵێک بو لە مۆدڵی پەتلیمۆسی و سیستەمی کۆپەرنیکۆسی. لای تیکۆ عەرد جێگیرە و کەوتوەتە چەقی گەردونەوە. خۆر بە دەوری عەرددا دەسوڕێتەوە، بەڵام لە هەمان کاتدا، هەمو هەسارەکانی تری ئاسمان بە دەوری خۆردا دەسوڕینەوە. گالیلۆ یەکێک بو لەو زانا هەرە گەورانەی زۆر بە تەرزێکی گاڵتەجاڕی نێوی ئەم سیستەمەی تیکۆی دەهێنا، تەنانەت هەر بە سیستەمی نەدەزانی.

سیستەمی تیکۆیی، نەک هەر لە نێو خەڵکدا برەوی نەبو، بەڵکو بە هیچ جۆرێک وەک تیورییەکیش حسابی بۆ نەدەکرا. ناوبانگی تیکۆ دەگەڕیتەوە بۆ پسپۆڕییەکەی لە تەنکنیکی بلیمەتانەی شەخسی خۆی بۆ ڕامان و وردونوەوە لە ئاسمان، هەتا بڵێی لەبەرانبەر جوڵەی هەسارەکان و شەوانی ساردا فەلەکناسێکی بە ئارام و وردبین بو، ڕامانەکانی چەندەها جار دوبارە دەکردەوە بۆ ئەوەی داتاکانی ڕاست بن. تیکۆ لە باوەشی بنەماڵەیەکی خانەداندا لەدایکبوە، بەڵام خۆی هەرگیز خۆشی بە وەزیفە تەقلیدییەکانی ئەرستۆکراتەکان نەدەهات. کاتێک لە زانکۆی کۆپێنهاگن بو کەوتە خوێندنی قانون، بەڵام هەر زو خولیای بە ئاڕاستەی ئەسترۆنۆمیدا وەرچەرخا و قودرەتی پێشبینیکردن سەرنجی ڕاکێشا، پاشان کەوتە بنیاتنانی خشتەی جوڵەی هەسارەکان، ئەوەندە وردبین و بە دیقەت کاری دەکرد کە داتاکانی جێگای متمانە بون، چونکە هەرگیز لەوەبەر شتی وەها تۆمارنەکرابون. تیکۆ ئامێر و گەلێک جیهازی تری دروستکرد، زۆر زو وەک فەلەکناسێکی خاوەن بەهرە و وردبین لە جیهاندا شۆرەتی بۆ خۆی پەیداکرد. خۆشبەختانە فرێدرێکی دوەم، پادشای دانیمارک، سپۆنسەری کرد، خانەنشینی هەتا هەتایی بۆ بڕیەوە و سامانێکی زەبەلاحیشی خستەبەردەستی بۆ ئەوەی لە دورگەی هڤێن، نزیک کۆپەنهاگن، گەورەترین و ناودارترین بنکەی فەزایی لەو ڕۆژگارەدا بۆ بنیات بنێت، بودجەی بنکەی ئەسترۆنۆمی هڤین ئەوەندە زۆر کە لە سەدا چواری داهاتی وڵاتی دانیمارکی بۆ تەرخان کرابو، ئەواوی بودجەکەش بەسەرپەرشتی تیکۆ خۆی سەرف دەکرا. تیکۆ بنکە فەزاییە هەرە نایابەکەی ناونا یورانیبێرگ – قەڵای هڤێن. لێرە، بۆ ساڵانێکی دورودرێژ، زیاتر لە بییست ساڵ، لە 1576 هەتا 1592 ، توانی بە هۆی ئامێرە فەلەکیە نایاب و وردەکانیەوە، جوانترین و بەهادارترین ڕامانەکانی خۆی تۆماربکات، توانی داتایەکی بێشوماری ورد کۆبکاتەوە کە هەرگیز لەوەبەر مرۆڤایەتی لە بواری فەلەکناسیدا شتی وەهای بەخۆوە نەدیبو. بەمجۆرە دوای کۆپەرنیکۆس، کە زیاتر لە چل سال بو مردبو، تیکۆ بو بە بەناوبانگترین کەسایەتی زانستی لە ئەوروپا. بە هۆی داتا میراتییەکانی تیکۆوە، لە سەر دەستی کێپلەر، ڕەوتی ئەسترۆنۆمی بە جۆرێک گۆڕا کە دەتوانرێت بگوترێت شۆڕشێ کۆپەرنیکۆسی کەوتە هەڵگیرسان.

 

نووسراوه‌ له‌لایه‌ن
Chenar