ئەگەر ئێستا بچمەوە پۆلی یەک

ئەم نوسینە تایبەتە بە قوتابیانی بەشی بیرکاری، بەڵام بۆ بەشەکانی تریش ئەکرێ سودی  خۆی هەبێت.

ئەوانەی کە بۆ ئەکەمجار دێنە زانکۆ لە کوردستان ئەکرێ بە گشتی بڵێین سێ جۆرن. جۆری یەکەم هاتوون بۆ خۆشی و ڕابواردن، و ئەیانەوێ تەنها خوێندنی زانکۆ تەواو بکەن و شەهادەیەک وەربگرن و هیچیش ماندوو نەبن. جۆری دووەم دەیەوێت هەم خۆشی و ڕابواردنی خۆی بکات و هەم لە گەڵیشیدا شتێک فێر ببێت. هەرچی جۆری سێیەمە هاتوە شتانێک فێرببێت و سودێکی فیعلی بۆ کۆمەڵگە هەبێت لە دوای تەواو کردنی زانکۆ و ئامانجێکی جیاوازی هەیە. لەم ڕۆژگارەدا و لەم بار و دۆخەی کە کوردستانی تیایە خوێندنی زانکۆ بۆ جۆری سێیەم گەلێک قورسترە وەک لە جۆری یەکەم و دووەم؛ لە لایەک سۆشیەڵ میدیا کاریگەری خۆی هەیە و ڕێگرە، لە لایەک ئەو بارودۆخە ناخۆشەی کوردستانی پێدا تێپەڕ ئەبێت. قسەکانی من ئەیکەم لە خوارەوە لەسەر جۆری سێیەمە بە تایبەتی، بۆ جۆری دووەمیش بە دڵنیای سودی هەیە، و جۆری سێیەم لە دوای خوێندنەوەی بابەتەکە ئەکرێ بیرکردنەوەیان بگۆڕن.

سەرەتا با خۆمتان پێ بناسێنم من کێم؟ من ناوم چێنەر’ە، دەرچووی بەشی بیرکاریی کۆلێجی زانستم لە زانکۆی سەڵاحەدین و بە پلەی یەکەم خوێندنی بەکالۆریۆسم تەواوکردوە. بەڵام هەرگیز لە ئاستی خۆم ڕازی نەبووم، دایمە گلەیم لە خۆم کردووە لەسەر شت گەلێک کە وام زانیوە تێگەشتنی باشم بۆیان نەبووە یان نمرەی باشم وەرنەگرتوون ئەمەش هەمیشە وای لێ دەکردم زیاتر تێکۆشم. وەک مامۆستا(هاوڕێیەکم) دایمە پێی ئەوتم لە بیرکاری قەت لە خۆت ڕازی نابیت؛ کە بەجدیش وابوو بۆ من. لەم نوسینەدا باسی ئەوە دەکەم ئەگەر ئێستا بگەڕێمەوە بۆ قۆناغی یەکی بەشی بیرکاری ئەوە چۆن ساڵانی خوێندن بە ڕێ دەکەم بۆ ئەوەی ئاستێکی سەرکەوتوو بەدەست بێنم لە ڕووی زانستی، لە ڕووی نمرە، وە هەروەها لە ڕووی مەعریفی بوارەکەی خۆم. بە ڕاستی پێت بڵێم من کە چومە زانکۆ لە جۆری دووەم بووم کە هەم دەمویست خۆشی خۆم بکەم و هەمیش شتێک فێرببم، بەڵام دواتر دەورو بەر و هەندێک مامۆستا و کەس کاریگەریان هەبوو لەسەرم کە جیاواز بیر بکەمەوە، کە بۆ هەمیشە مەمنونیان دەبم.

ئەگەر ئێستا بچمەوە پۆلی یەک هەرگیز گوێ لەو جۆرە تەلەبانەی پێش خۆم ناگرمەوە گەر بۆ ساتێکیش بێت، کە پێیان دەوتم بڕۆ دابەزاندن بکە چونکە بیرکاری قورسە، بیرکاری زۆر ماندوت دەکات، بیرکاری بێ ئەنجام ئەبێت، دانامەزرێیت و هەمیشە ساردیان ئەکردمەوە و کاریگەری سلبیان هەبووە لەسەرم. چونکە بە ڕاستی ئەم جۆرە قەت نەیان ویستووە هەوڵبەن، تێ نەکۆشاون، نەیان ویستووە مانووبن، و هەر ویستوویانە وەک ئەوترێت کە لە ئیف دەر بچن. ڕاشکاوبم لەگەڵت هیچ بەشێکی زانکۆ نیە کە قورس نەبێت، هەموو بەشێک گەر بە جدی بتەوێت فێر ببیت ئەوا قورسی هەر تیایە، بیرکاریش جیاواز لە بەشەکانی تر نەک هەر لە کوردستان بەڵکو لە هەموو دنیادا بەشێکە تا ڕادەیەک زەحمەتی زیاترە(هۆکاری خۆی هەیە بۆ ئەمە). هەموو بەشەکان ماندوو بونیان هەیە کە کەوتۆتە سەر ئەو شێوازە خوێندنەی تۆ دەیکەیت گەریش بڕوا ناکەی بڕۆ لە تەلەبەی هەر بەشێک دەپرسیت بپرسە کە هەموویان بە ڕادەی خۆیان زەحمەتییان هەیە. بۆ ئەوەی خوێندنێکی باش بکەیت بڕۆ پرسیار لەو تەلەبانەی ساڵەکانی سەرو خۆت بکە کە ئاستیان باشە،  ئەزمونیان لی وەربگرە کە چۆن بخوێنیت و کام ڕێگایەی خوێندن باشترینە چونکە شێوازی خوێندن لە بەشێک بۆ بەشێکی تر جیاوازە و خوێندنی هەموو بەشەکان بە هەمان شێواز نیە. بەشی بیرکاری یەکێک لەو بەشانەی کە زۆرترین هەلی کاری هەیە لە دنیادا بیرمە لە ساڵی ٢٠١٤ یەکەمین بوار وەک باشترین بوار لە ئەمریکا و ساڵی ٢٠١٥ سێیەمین بوار بوو لەسەر ئاستی دنیا، بۆیە بەشێکی بێ ئەنجام نیە. نابێ من و تۆ کە قوتابین لە خەیاڵی دامەزراندن بین ڕاستە حکومەت کەس دانامەزرێنێت من پشتگیری ئەوە ناکەم کە حکومەت دامەزراندنی نەهێشتووە، بەلام تۆ نابێ چاوەڕێی دەستی حکومەت بی دات بمەزرێنێت، یەکێک لە خراپیەکانی ئێمە ئەوەیە کە هەر چاوەڕێی دەستی حکومەتین دامان بمەزرێنێت، لە بەشی بیرکاری زۆر وانەی بەسود ئەخوێنرێت کە ئەتوانرێ لە بازاڕی کاردا ئیسفادەی لێ بکرێت، وە گەریش نا بیرۆکەی زۆربەی پرۆگرامەکانی تر ئەخوێنرێت و ئەتوانی بە ئاسانی فێریان ببیت ئەتوانی ببیتە کەسێکی باش لە نوسینی پرۆگرام. بۆیە گەر تۆ قوتابی ئەو بەشەیت گوێ لەو جۆرە کەسانە مەگرە و برۆ بخوێنە خۆت پێش بخە پەرە بە تواناکانی خۆت بدە و خۆت لە زمانی ئینگلیزی باش بکە لە ئێستاوە،  هەڵگری ئامانج و ڕوئیایەکی جیاواز بە، هەموو کەسێک کە دروست بووە لەبەر هۆکارێکە و بە ئامانجێک دروست بووە.

ئەو بیرکاریەی لە زانکۆ ئەخوێنرێت وەک ئەوە نیە کە لە قوتابخانە ئەخوێنرێت. سیستەمی خوێندنی بیرکاری لە زانکۆ زیاتر بەندە لەسەر سەلماندن جیاواز لەوەی مەکتەب کە زیاتر هەژمار کردنە. بۆیە ئەوانەی دێنە بەشی بیرکاری وا دەزانن کە لە قوتابخانە توانیویانە ئاستێکی باشیان هەبێت و نمرەیەکی باش بە دەست بهێنن ئیتر بەهەمان شێوە لە زانکۆش بەو شێوە دەبن. بەڵام کە دێنە بەشی بیرکاری بارودۆخەکە تەواو بۆیان پێچەوانە ئەبێتەوە، توشی جۆرێک لە شۆک و بێ ئەمەلی دەبن. بەڵام نابێت هاوڕێ، دەبێت ململانێ بکەیت و هەوڵ بدەیت هەتا وردە وردە لەگەڵ وانەکان رادێیت دەبێت پراکتیکی زیاتر بکەیت هەتا فێر دەبیت؛ خۆشیەکە لەمەدایە بڕوام پێ بکە چێژ ئەبینیت لەو هەوڵدانە. قوتابی کە دێتە زانکۆ لە هەموو بەشەکانی بیرکاری قۆناغی یەکەم وانەیەک هەیە بە ناوی بنچینەکانی بیرکاری foundation of mathematics لەم وانەیە ئەگەر یەکەم بابەت نەبێ دووەم بابەت! بابەتێکە بە ناوی لۆجیک، بە بنچینەکانی لۆجیک دەست پێ دەکات و قوتابی پێیان ئاشنا دەبێت. زۆرێک لە قوتابیان توشی شۆک دەبن کە ئەم بابەتە ئەبینن چونکی بە تەواوتی جیاوازە لەو بیرکاریەی ئەمان لە قوتابخانە خوێندویانە، تێگەشتن و هەزم کردنی بۆیان دەبێتە ئاستەنگ. ئەمان لە قوتابخانە تەنها پرسیارێکیان پێ دراوە وەک تەواوکاری وتراوە شیکاری بکە، کۆمەڵە سمبوڵێکی بیرکاریانەی پێکەوە گرێدراو بووە و هیچی کە. بەڵام لەم بابەتەدا تەواو جیاوازە. من یەکێک بووم لەو قوتابیانەی توشی شۆک بووم کە ئەم بابەتەم بینی، لەبەر خۆمەوە هەر بۆڵە بۆڵم ئەکرد و ئەموت تخوا بیرکاری کوا ئاوایە، هیچ تێ نەدەگەشتم مامۆستاکە هەرچەن ئەی هێنا و ئەی برد ئەتوت گوێزم بۆ ئەژمێری. دوای ماوەیەک وتم ئەوها نابێت قۆڵم لێ هەڵ کرد وتم منیش وەک ئەو هیچم کەمتر نیە ئەبێ فێر ببم و هەوڵم ئەدا، وردە وردە بابەتەکان لەلام ڕوون ئەبوونەوە و تێ ئەگەشتم لێیان.

ئەگەر ئێستا بچمەوە پۆلی یەک وانەکانم زۆر باشتر ئەخوێنم هەوڵدەدەم ئیعتیمادم لەسەر خۆم بێت نەک مامۆستا. زۆرێک لە ئێمە پێمان وایە مامۆستا لە پۆلدا فێرت ئەکات و وات لی ئەکات خۆت پرسیار حەل بکەیت و فکرەت لەلا دروست بکات. بەڵام هەرگیز وا نیە، بڕوانە بیرکاری دەرسێک نیە مامۆستا بێت و دەستت بگرێت فێرت بکات. هەموو ئەوەی مامۆستا ئەتوانێ بۆت بکات ئەوەیە کە ڕوونکردنەوەیەکی باشت بداتێ لەسەر بابەتەکان. بەدەر لەوە شتێکی تر نیە کە لە ئەستۆی مامۆستا بێت. ئەگەر گوێت لە وانە ئینگلزیەیەکان گرتبێت، ئەو مامۆستای وانەکە ئەڵێتەوە هەرگیز نـاڵێت ئایا فێربوویت(?did you learn) بەڵکو هەمیشە ئەڵێن ئایا تێگەیشتیت (?did you understand)، جا بۆیە مامۆستا لە باشترین حاڵەتدا تەنها دەتوانێت ڕوونکردنەوەیەکی جوانت پێ بدات. ئەوەی دەمێنێتەوە و فێرت دەکات ئەوە خۆت و هەوڵ دانی تۆیە.

 وەک هاوڕێیەک ئەیوت بیرکاری بە هاتنە ژورەوەی مامۆستا بۆناو پۆل دەست پێ ناکات بەڵکو بە چونەدەرەوەی دەست پێ دەکات. مامۆستایەکم هەمیشە ئەیوت ئیشی مامۆستا و قوتابی بیرکاری بەیەکەوە وەک ئەو دوو کرێکارە وایە کە دەیانەوێت شاخێک بڕوخێنن. مامۆستاکە ئیشی ئەوەیە بەردە گەورەکانی شاخەکە بشکێنێت و خۆڵ و عەرزەکەی هەڵ بکەنێت. ئیشی قوتابیەکەش کۆکردنەوە خۆڵ و بەردەکانە و دووریان بخاتەوە بۆ شوێنێکی تر؛ کە لێرەدا ئیشی قوتابیەکە کۆکردنەوەی بابەتەکان و گرێدانیانە پێکەوە.

ئەگەر ئێستا بچمەوە پۆلی یەک زۆر خۆم نابەستمەوە بەو محازەرانەی مامۆستا پێم دەدات. یەکێکی تر لە کێشەکانی قوتابیانی بەشی بیرکاری(هەتا هەموو زانکۆش) ئەوەیە تەنها خۆمان ئەبەستینەوە بەو محازەرانە(چەند پارچە وەرەقەی) مامۆستا پێمان دەدات. ئیتر وا دەزانین ئەوە هەموو شتێکە و ئەبێت هەموو پرسیارەکانی تاقیکردنەوە لەو محازەرانەی بێتەوە و نابێت شتێکی جیاوازی تێدا بێت، کە بە داخەوە ئەمە هەڵەیەکی گەورەیە. بۆیە کاتێک لە تاقیکردنەوە پرسیارێکی جیاواز لەوەی ناو محازەرە ئەبینین ئیتر ئەژنۆمان ئەشکێت و لەم پرسیارە سفر بۆ خۆمان دا دەنێین. نـا کاکە\دادە گیان وا نیە، قوتابی بیرکاری وەک قوتابی بەشەکانی تر نیە ئەو خوێندن و هەوڵ دانەی ئەیکات بەندە لەسەر چالاکی مێشکی و تێگەشتن لە بابەتەکان جیاواز لە بەشێکی وەک بایۆلۆجی کە زیاتر بەندە لەسەر لەبەر کردن(هەڵبەت یەمە توانج نیە بەڵکو لە بەر کردنیش لێ هاتوویی خۆی دەوێت).

سەرچاوەی دەرەکی بەکار ئەهێنم. کتێبی دەرەکی ئەخوێنمەوە لەسەر بابەتەکان. ئەگەر لە بابەتێک تێ نەگەشتم یەکسەر ناچم ملی برادەرێک یان مامۆستایەک بگرم و بۆم شەرح بکات. هەتا بۆم بکرێت خۆم هەوڵ دەدەم لەگەڵ بابەتەکە، گەریش نا ئەچم لە کتێبێک سەیر ئەکەم، سەیری ڤیدیۆیەک ئەکەم لە ئێستادا سایتێکی وەک یووتیوب  youtubeمامۆستایەکە بۆ خۆی لەسەر هەر بابەتێک بە دەیان ڤیدیۆی تێدایە. سایتێکی وەک خان ئەکادیمی khan academy فێرکاری ئەگەر لەسەر هەموو بابەتەکان نەبێ لەسەر زۆربەیان هەیەتی (بە تایبەت بابەتەکانی پۆلی یەکەم و دووەم) ئەمانە وەک مامۆستایەکی تایبەتن بۆ تۆ لە ماڵەوە. ئەگەر هەر نەم توانی تێ بگەم و بابەتەکە هەزم بکەم ئەوە سەردانی ئۆفیسی مامۆستای وانەکە ئەکەم. هەموو مامۆستایەک کاتێکی هەیە بەناوی ئۆفیس ئاوەرس office hours کە لەو کاتەدا دەتوانی سەردانیان بکەیت، بڕوا ناکەم هیچ مامۆستایەک هەبێ پێی خۆش نەبێ تەلەبەکانی سەردانی بکەن  لەو کاتە دیاری کراوەدا و یارمەتیان بدات. متابەعەی کۆرسی زانکۆ جیهانیەکان ئەکەم، گەلێک سایتی باش هەن بۆ دۆزینەوەی کۆرس لەوانە سایتی زانکۆکان سایتی زانکۆی هارڤەرد. یان سایتێکی وەک ئی دی ئێکس  edx و کۆرسێرا coursera، من زۆر ئیستیفادەم لە کۆرسێرا کردووە. زۆر سایتی تری باش هەن ئەتوانی سودیان لێ ببینیت.

ئەگەر ئێستا بچمەوە پۆلی یەک هەوڵ دەدەم لە ڕووی مەعریفی بوارەکەم زانیاریم هەبێت. ئەچم ئەخوێنمەوە لەسەر بابەتە گشتیەکان. لە سایتی یوتووب کەناڵێک هەیە بە ناوی numberphile سایتەکەشیان هەر بە هەمان ناوە. رۆژانە و هەفتانە ڤیدیۆی نوێی هەیە، بیرکاریزانە جیهانیەکان لەم کەناڵەوە قسە دەکەن. زۆر ڤیدیۆی خۆش و سەرنج ڕاکێش بڵاو ئەکاتەوە. نەک هەر بۆ قوتابی، بەڵکو بۆ مامۆستایانیش ئیسفادەی هەیە لەم کەناڵە گوێ بیستی شتانێک ئەبن کە نەیان بیستووە پێشتر. بیرم دێت کە لە پۆلی یەک دەرچوو بووم برادەرێکم ئەم سایتەی پێمدا و وتتی تەماشای ڤیدیۆکانیان بکە، زۆرم پێ خۆش بوو، لەو کاتەوە بەردەوام متابەعەی ڤیدیۆکانیان ئەکەم. ئەچم لەسەر ژیان و کاری بیرکاریزانەکان ئەخوینمەوە. ژیانی بیرکاریزانەکان زۆر خۆشە گەر بیان خوێنیتەوە بۆ نمونە ژیانی بیرکاریزانێکی وەک ڕامانوجان کە هەموو تەمەنی ٣٢ ساڵ بووە و هەر لە تەمەنی گەنجیدا کۆچی دوایی کردووە، و زۆربەی ئەو ئیشانەی بیرکاریزانی بەناوبانگی سویسری ئۆیلەر لە پێشتر کردونی ئەمیش بێ ئاگا لەوە هەمان ئەو دۆزینەوانەی هەبووە. زۆر خۆشە چێژی لێ دەبینیت، دەبینیت کە بە چی باروو دۆخێک تێپەڕیون، چۆن کاریان کردوە و دۆزینەوەیان هەبووە.

نوسینی چێنەر عەبدوڵڵا

نووسراوه‌ له‌لایه‌ن
Chenar