جۆرەکانی ڕستە

جۆرەکانی ڕستە 

 د.کەمال میراودەلى

٤- جۆرەکانی ڕستە :

بە پێی شێوەکاریی ڕستە واتە شێوەی ریزکردنی ڕێزمانیی وشەکان و پێوەندی نێوانیان ، سێ جۆر ڕستەمان هەیە :

ڕستەی سادە simple sentence

ڕستەی لێکدراو compound sentence

ڕستەی ئاڵؤز complex sentence

هەندێ جۆرێکی تر زیاد دەکەن کە لێکدراوی ئاڵؤزە . compound-complex

بەڵام وەک دەبینین ناوەکە تەنیا دووبارەکردنەوەو تێکەڵکردنی جۆری دووەم و سێیەمە ، ئەمەش بەشیکە لە ئالؤزی زمان کە دەشێت لە ڕستەیەکدا سادەو لێکدراوو ئاڵۆز کۆدەبێتەوە .

٤.١ ڕستەی سادە

سەرنجی ئەم رستانە بدە :

ئازاد ئەسپەکەی ئاودا .

شیرین حەزی لە سێوە

برایێ من پێنج ساڵی یە .

ئەو میوانانە کێن ؟

ئەم مۆبایلەت لە کوێ کڕیوە ؟

کارێکی باشت نەکرد !

ئەمڕۆ زۆر دڵخۆش دیاری !

ئاخ ! چەند خەفەتم پێیەوە خوارد!

لێرە دانیشە .

وەڵاتێ کوردان کوردستان ـە .

ڕەوشا مرۆڤێن مە قەت نەباشە .

ئاماوە [ هاتەوە ] وەهار، وەهاری شادیی [ مەولەوی]

ئەم زمانێ خوە باش بزانیبین .

ئەمجار سەخت تەرەن زامم جە جاران . [ مەولەوی]

ئەمانە هەموویان ڕستەی سادەن . ڕستەی تەواوی سەربەخۆن ، بیرێک دەردەبڕن کە راگەیاندن ، پرسیار، سەرسامی یان فەرمان و داخوازیی دەگەیەنێت ، ئەوەی دەیانکات بە سادە ئەوەیە کە تەنیا یەک کرداریان تێدایە ، هەر ڕستەیەک کردارێکی زیاتر تێدا بوو سادە نامێنێت ..

کەواتە رستەی سادە لە تاکە پێڕستەیەکی مانابەخش پێکدێت کە

یەک بکەرو بەروتاری تێدایە . [ دوایی پێناسەی ئەم زاراوانە دەکەین ]

فەرهەنگی ئینگلیزیی ئۆکسفۆرد ئاوا پێناسەی ڕستەی سادە دەکات :

ڕستەیەکە کە تەنیا لە یەک پێڕستە پێک دێت کە یەک تاکە بکەرو بەروتاری تێدا هەیە .

A sentence consisting of only one clause, with a single subject and predicate.

فەرهەنگی کامبریج ئاوا پێناسەی ڕستەی سادە دەکات :

a sentence that has only one verb

ڕستەی سادە ڕستەیەکە کە تەنیا یەک کرداری هەیە .

نموونەی زیاتری ڕستەی سادە :

١. من کوردم .

٢. من کوردو کوردستانییم .

٣. من کوردو کوردزمان و کوردستانییم

٤. وەلاتێ مە پڕ خوەشە

٥. ئاخا وەڵاتێ شیرین ـە .

٦. نامەی دۆستانەت یاوا .

٧.دڵە، راگەکەت خەیلێ تاریکەن [ مەولەوی ]

٨. رای نەجات یەکجار باریک مەوینوون ( دەبینم ) [ مەولەوی ]

ئەو زاراوانەی دەبێ فێریان بیت :

ڕستەی سادە ، پێڕستە ، کردار، بکەر

3 – 4 — ڕستەی لێکدراو

دوو ڕستەی سادەی سەربەخۆی وەك ئەوانەی سەرەوە دەشێ بە هاولکی وەك ( و ) ، ( بەڵام ) ، ( یان) لێکبدرێن و ببنە یەك ڕستەی لێکدراو .

1- شیرین حەزی لە سێوە .

2- ئازاد حەزی لە هەنارە .

٣ – شیرین حەزی لە سێوە و ئازاد حەزی لە هەنارە

3- شیرین حەزی لە سێوە بەڵام ئازاد حەزی لە هەنارە .

4 – شیرین حەزی لە سێوە بەڵام حەزی لە هەنار نییە .

٥ – شیرین یان حەزی لە سێوە یان حەزی لە هەنارە .

٦ – شیرین نە حەزی لە سێوە نە لە هەنارە .

٧ – شیرین حەزی لە هەنار نییە، بۆیە سێوی کڕی .

٨ – شیرین دوو سێوی خوارد، هێشتا حەزی لە هی ترە .

ڕستەی یەکەم و دووەم : ڕستەی سادەن .

ڕستەی ٨،٧،٦،٥،٤،٣ : ڕستەی لێکدراون .

وشەکان کە خەتیان بە ژێردا هاتووە : [ و، بەڵام ، یان ، نە … نە ، بۆیە ، هێشتا ] پێیان دەوترێ هاولک . واتە دوو لک ، دوو ڕستە لێک دەدەن . بۆیە ڕستە نوێکەش بە لێکدراو ناو دەبەین .

بە کورتی :

١ – لە کاتێکدا ڕستەی سادە یەک بکەرو بەروتاری تێدایە ڕستەی لێکدراو لە بکەرو بەروتارێک زیاتری تێدایە .

لە فەرهەنگی ئینگلییزی ئۆکسفۆرد دا ڕستەی لێکدراو ئاوا پێناسە کراوە :

A sentence with more than one subject or predicate.

ڕستەیەکە کە زیاتر لە یەک بکەر یان بەروتاری تێدایە .

٢ – ڕستەی لێکدراو بە هۆی هاولک [ ئامرازی لێکدان ] ەوە دووڕستە لێک دەدا کە سەربەخۆیی خۆیان واتە کرداری خۆیان دەپارێزن

٤ – هاولکەکان وەک : و ، بەڵام ، هێشتا ، بۆیە ، کەوایە ، بەڵکو، بەشکم ، نە … نە ، یان … یان

منیش نانم نەخواردووە کەوایە با بچین بۆ خۆرگە .

منیش نانم نەخواردووە : ڕستەی سادەی یەکەم

کەوایە : هاولک

با بچین بۆ خۆرگە : ڕستەی سادەی دووەم

ئەو زاراوانەی دەبێ فێریان بیت :

ڕستەی سادە ، ڕستەی لێکدراو ، هاولک ، بکەر، بەروتار

2.3 – ڕستەی ئاڵۆز :

ڕستەی ئاڵۆز ڕستەیەکی سەرەکی یە کە شێوە ڕستەیەکی تر یان زیاتری لەگەڵە .

لە فەرهەنگی زمانی ئینگلیزییدا ڕستەی ئالۆز ئاوا پێناسە کراوە :

. A sentence that contains one main clause or independent clause and at least one subordinate clause or dependent clause : “Although I am tired (subordinate clause), I want to go to the midnight movie (main clause.)

واتە ڕستەیەک کە یەک پێڕستەی سەرەکیی یان سەربەست و ، بەلای کەمەوە یەک بپێڕستەی بەرڕستە یان پشتبەست [ نا سەربەخۆ] ی تێدا ىێت . وەک :

هەرچەندە من ماندوو بووم [ پێڕستە ] ، دەخوازم بچم بۆ فلیمی سینەمای نیوەشەو . [ سەرڕستە ، ڕستەی سەرەکی ]

سەرنجی ئەم ڕستەیە بدە :

شیرین هەموو هەینییەک سەبەتەیەک سێو دەکڕێت چونکە زۆر حەزی لە سێوخواردنە .

بەم ڕستەیە دەڵێین ئالۆز چونکە لە سادەیی و یەکسەرییبوونی ماناو داڕشتنی رستەی سادە [ یەک رستەی سەربەخۆی یەک کرداریی ] و رستەی لێکدراوو [ دوو ڕستەی سەربەخۆ کە داڕشتەو مانای خۆیان پاراستووەو تەنیا بە هاولکێک پێکەوە بەستراون / لێکدراون ] دوور دەکەوینەوەو پێویستیمان بە وردبوونەوەی پتر هەیە بۆ زانینی داڕشتەی رستەکەو تێگەیشتنی پێوەندیی رێزمانیی و مانایی وشەکان .

کە بە وردیی سەرنجی ئەم ڕستەیە بدەین دەبینین دوو ڕستەمان هەن :

شیرین هەموو هەینییەک سەبەتەیەک سێو دەکڕێت .

[ چونکە ] شیرین زۆر حەزی لە سێوخواردنە .

بەلام پێوەندی نێوانیان لێکدراو نییە، بەڵکو ڕستەیەکیان بۆ روونکردنەوەی ماناکەی و پێوەندی بە ڕستەکەی ترەوە پشت بە ئامرازیکی تایبەت دەبەستێ کە ( چونکە ) یە . ئەمە ئاڵۆزیی پێوەندیی و داڕشتن دروست دەکات و زمان دەخاتە ئاستی لۆجیکی ماناو ئامانجەوە کە تەنیا مرۆڤ وەک هوشیاریی لە کارەکانی خۆی هەیەتی . لێرەدا [ چونکە ] پێوەندیی هۆ یان هۆکاریی روون دەکاتەوە ، پێوەندی حەز لە نێوان شیرین و سێودا .

کە سەیری داڕشتنەکەش بکەین دەبینین :

رستەیەکیان تەواو لە سەر پێی خۆی وەک پەیکەری رستەی سادە وەستاوەو گەر لە بەشەکەی تریشی جیاکەینەوە مانای تەواوی هەیەو تێیدەگەین :

شیرین هەموو هەینییەک سەبەتەیەک سێو دەکڕێت .

گەر رستەکە هەر ئاوا بووایەو بەشی دووەمی نەبایە ، بەلامانەوە ئاسایی ىوو چونکە ئەمە ڕستەیەکی سادەو تەواوەو مانای تەواو بەدەستەوە دەدات . بۆیە ئەم بەشە پێی دەوترێ پێڕستەی سەرەکی سەربەست یان سەرڕستە .

[ واتە هەردوو بەشەکان شێوەڕستەن کە پێیان دەڵێین پێڕستە ؛ clause

چونکە بەشداردەبن لە رستنی یان داڕشتنی دوایی رستەکەدا .]

بەڵام رستەی دووەم کە بە [ چونکە ] دەست پێدەکات وا نییە :

چونکە حەزی لە سێوخواردنە .

گەر کەسێک تەنیا ئەمە بڵێ : تۆ سەرسام دەبی ، بەبێ بەشی یەکەم ، پێڕستەی یەکەم ، ماناکەی تەواو نییە . ئەو ئاڵۆزییەش هاولکی بەرخەری [ چونکە ] دروستی کردووە ، کە پێوەندییەکی ماناییی هۆکاریی تایبەتی لە نێوان مرۆڤ و سێو و حەزی مرۆڤ و کارکردنی لە سەر بەدیهاتنی حەزەکەی دادەمەزرێنێت .

بەم بەشە پێڕستەیان دەڵێین بەر- ڕستە چونکە خراەوەتە بەردەسەڵاتی سەرڕستە بۆ تەواو کردنی ماناکەی .

نموونەیەکی تر :

کە میوانەکان گەیشتن ، ئێمە خێرا بە پیریانەوە چووین .

لێرەدا دوو شێوە – ڕستەمان هەن :

پیڕستەی سەرەکی یان سەرڕستە : ئێمە خێرا بە پیریانەوە چووین

شێوەرستەیەک کە بەرڕستەیە : کە میوانەکان گەیشتن ،

ئەمەش شێوە ڕستەیە چونکە بکەر ( میوانەکان ) و کردار ( گەیشتن ) ی تێدایە . کاتێ پێڕستە لە پێشەوە دێت ، لە کۆتایی پێڕستەکەدا دەبێ فاریزە دابنرێت .

ئێمە بەم جۆرە شێوە داڕشتنەی ڕستە لەناو ڕستەدا دەڵێین : پێڕستە .

پێڕستەیەکی سەرەکیی تێدایە کە پیی دەڵێین سەرڕستە و پێڕستەیەک یان زیاتری تێدایە کە پێیان دەلێین بەرڕستە

واتە هەموو رستەیەکی ئاڵۆز پێک دێت لە دوو پێڕستە :

سەرڕستە main clause

بەر ڕستە subordinate clause

ئاڵؤزییەکە لەوەوە دەستپێدەکات کە دەشێ لە یەک ڕستەدا زیاترلەیەک سەر ڕستەو زیاتر لەیەک بەرڕستەمان هەبن و سەرلێدەرکردنیان ئاسان نەبێت . وەک :

بەرلەوەی زەنگ لێ بدات قوتابییەکان ، بێ گوێدانە ئەوەی کە مامۆستا هێشتا وانەکەی تەواونەکردبوو ، چوونە دەرەوە و بە قیژەقیژ سەریان لە پۆلەکانی تریش تێکداو ناچاریان کردن ئەوانیش پێشوەخت دەستهەڵگرن و بێنە دەرەوە ..

بزانە چەند سەرڕستەو پێڕستە لەم رستەیەدا هەیەو پێوەندییەکان چۆنن . وەدک دەبینی لەم ڕستەدا ڕستەی لێکدراوو ئاڵۆز کۆبوونەوە . ئەم خۆرە پێشی دەوترێت ڵێکدراوی ئالۆز

compound-complex

بە کورتی

١- ڕستەی ئاڵۆز complex sentence پێڕستەیەکی سەربەخۆی هەیە کە مانای سەربەخۆی هەیە ، لە بەرئەوە دەشێ بەو بەشە بڵێین سەربەست : independent واتە سەربەخۆیە لە داڕشتن و مانادا ، هەر وەها پێی دەلێین سەرڕستە main clause چونکە ڕستەی سەرەکی یە

٢ – هەروەها پێڕستەیەک یان زیاتری هەیە کە پشتبەست dependent ە چونکە بە تەنیا مانای تەواو نابەخشێ و سەربەخۆ نییە لە داڕشتنی ڕێزمانییدا و بەردەستی رستەی سەرەکییە لە بەرئەوە پێی دەلێین بەرڕستە subordinate clause

٣ – ئەو بەرڕستە هاولکێکی بەرخەری هەیە subordinating conjunction وەک [ چونکە ، لەدوای ئەوەی ، بەرلەوەی ، ئەگەر، مادام ، کاتیک ، هەرچەندە ] یان ئامرازی پێوەندی بریناویی وەک [ کە ، کو، ئەوەی ] …

٤ – کاتێ بەرڕستە لە سەرەتاوە دێ و بە بەرخەر subordinator دەستپێدەکات ، لە کۆتایی بەرڕستەکەوە فاریزە دادەندرێت ، وەک :

لە کاتێکدا ئازاد خرپەی خەوی دەهات ، دایکی نانی بەیانی ئامادە دەکرد .

لەکاتێکدا : هاولکی بەرخەر

لەکاتێکدا ئازاد خرپەی خەوی دەهات : بەرڕستە

دایکی نانی بەیانی ئامادەدەکرد : سەرڕستە

بەڵام فاریزە داناندرێ کە بەرڕستەکە بکەوێتە دوای سەرڕستە :

ئازاد خرپەی خەوی دەهات لەکاتێکدا دایکی نانی بەیانی ئامادە دەکرد .

ئازاد خرپەی خەوی دەهات : سەرڕستە

لەکاتێکدا: هاولکی بەرخەر

لەکاتێکدا دایکی نانی بەیانی ئامادە دەکرد : بەرڕستە

ئەو زاراوانەی کە دەبێ فێریان بی :

سەرڕستە ، بەرڕستە ، هاولکی بەرخەر، سەربەست ، پشبەست ،

ئامرازی پێوەندیی بریناویی

لە بەشی چوارەمی ئەم کتێبەدا باسی پێڕستە و ڕستەی ئاڵۆز دەکەین . لەم بەشەدا تەنیا سەرنج دەدەینە ڕستەی سادە .

تاقیکردنەوە :

١ – پێناسەی ڕستەی سادە بکەو نموونە بە ڕستەی سادەی یەک وشەیی ، دوو وشەیی و لە دوو وشە زیاتر بێنەوە

٢ – هاولک چییە ؟ بۆ پێی دەوترێ هاولک ؟

٣ – جیاوازی نیوان هاولک و هاولکی بەرخەر چییە ؟ بە نموونەوە ڕوونی بکەوە .

٤ – سێ ڕستەی لێکدراوو بنووسەو هاولکەکانیان و ئەرکی هاولکەکان روون بکەوە .

٥ – رستەی ئاڵۆز لە چی پێک دێت ؟ چی ئاڵۆزی دەکات ؟

٦ – پێناسەی سەرڕستەو بەرڕستە بە نموونەوە بکە ؟

٧ – رستەی سادە لەم پاڕجەهۆنراوەی مەولەوی جیا بکەوەو بیاننووسە :

جەرگت لەت لەت بۆ چەواشەی چەپ گەرد

خالۆت جیا کەرد ، ئەکار بی تۆ کەرد

دیدە ، وادەی سەیل هۆنەی هووناوەن

دلە ، وەخت بەزم نۆشای زوخاوەن

وەش ڕەنگیی بازەم ، سا دەی بێ ڕەنگیی

شادی با وەس بۆ ، وەختەن دڵتەنگی

[ وشەکان : چەواشە : سەرلێشێواو، یە کار بی : ئەوە کار بوو

سەیل : ڕژان هۆنە: ڕێژنە هووناو : خوێناو

وەشرەنگی : خۆشڕەنگی بازەم : واز ىێنە لێم

باوەس بۆ : با بەس بێ ]

٨ -هاولکی بەرخەر، سەرڕستەو بەرڕستە لەم شیعرەی گۆران دا دەستنیشان بکە :

هەرچەند دەکەم ئەو خەیاڵەی پێی مەستم

بۆم ناخڕێتە ناو چوارچیوەی هەڵبەستم

ڵێکدانەوەی دەروون ، وشەی زمانم

بۆچی هێندە دوورن لەیەک ، نازانم .

نووسراوه‌ له‌لایه‌ن
ڕێزمانی کوردی