راپۆرت(

گەشەپێدانی مرۆیی (التنمیە البشریە-Human Development) ، پڕۆسەی ڕاهێنانی مرۆڤە،تا لەژینگەیەکی دروستدا کارلەسەر تواناو ئەزمون و مەهاراتەکانی خۆی بکات.لەدوای جەنگی جیهانی دووەمەوە چەمکی «گەشەپێدان» سەریهەڵدا،بۆ سەرلەنوێ ئاوەدانکردنەوەی ئەوروپا لەڕووی توانستە زانستی و فێرکاریی و ئابورییەکانەوە.ئیمڕۆکە ئەم زانستە زۆرترین پەیوەندیی لەگەڵ فۆڕمەکانی ئیدارەو پلانی ستراتیژیی و سیستەمی حوکمڕانی دروست (Good Governance) دا، پەیداکردووە. دەوڵەت بۆچی برەو بەتوانا ئابورییەکانی ئەدات، سیاسەت و یاسا بۆ گومرک و باج دائەنات، بۆچی یاسای نەوت و غاز لەوڵاتانەی خاوەنی ووزەن هەیە،کەسامانێکی ئابورییە،ئەبێت سیاسەتێکی دروست بۆ (بەرێوەبردنی سامانە مرۆییەکان –ادارە الموارد البشریە) وە (پلانێک بۆ سەروەتە مرۆییەکان) بونی هەبێت، مەگەر مرۆڤ و تاکەکان سامان نین!؟.

لەبەرئەوەی تواناو گەشەپێدانی مرۆیی لاوازە،لەوڵاتانی ڕۆژهەڵاتدا تەنها پشتی یان بەسەرچاوەی نەوت بەستووە،لەڕووی زانستییەوە هەڵەیەکی گەورەیە سەرچاوەی داهات یەک جۆر بێت،لەگەڵ ئەمەشدا،وڵاتێکی دەوڵەمەندی وەک عێراق، ڕۆژانە (٣) ملیۆن بەرمیل نەوت هەناردەئەکات، ڕێژەی هەژاری لە (١٩%) وە گەیشتۆتە (٤٠%) مینحەو بودجەو یارمەتی هەموو نەخۆشخانەو دامودەزگە پەروەردەییەکانی بڕیوە،بەملیارەها بۆ مزگەوت و مەزارگە ئاینی و مردوەکان تەرخان ئەکات..!!. کەواتە لەم نمونەیەوە تێدەگەین،گەشەپێدانی مرۆیی بریتییە لە زانستی ئیدارەی کار و توخمەکانی (ڕێکخستن،پلان دانان،چاودێریی کردن،وەگەڕخستن،ئاڕاستەکردن) کەلەبری ئەمانە ئاین و مەزهەب ڕۆڵی گێراوە..لە هەرێمێکی نزیک بە (٥) ملیۆن کەسی وەک کوردوستانی باشوردا (١% دانیشتوان ملیۆنیرن و ١٤% داهات بەشی ڕۆژانەیان ناکات،ڕێژەی بێکاریش نزیکەی ٢٠%) ە!!..

ئامانج لەگەشەپێدانی مرۆیی ئەوەیە وابکات: هاوڵاتی مەعریفەو مەهارەتی بەدەستخستن فێربێت: لەڕێگەی مەشق و ڕاهێنانی پەروەردەیی و خوێندنی درووستەوە، تەمەنێکی درێژو پڕلە تەندروستی هەبێت: لەڕێگەی پلانی تەندروستی و دەروونی گونجاو، ژیانێکی شایستەی هەبێت لەڕێگەی دابین کردنی شوێنی نیشتەجێبون و تۆڕەکانی پاراستنی کۆمەڵایەتی و ژینگەی مادیی و گرتنەبەری سیاسەتی پاراستنی ئاسایشی خۆراک و ژینگەو...تادوایی،، هەروەها هاوڵاتی چێژ لەمافەکانی مرۆڤ وەربگرێت و گرەنتی ماف و ئازادییە گشتی و تاکەکەسییەکانی بکرێت...ئایا چۆن ئامانجێک بۆخۆت دیاری ئەکەیت؟.ئایا توانای ئەوەت هەیە ئامانجێک بۆخۆت لەژیانتدا دیاری بکەیت؟.چۆن ئەتوانین بەدوای ژیانێکی باش و باشتردا بگەڕێین؟.چۆن متمانە لەخۆتدا دروست ئەکەیت؟...بۆیە گرنگترین فاکتەرە ستانداردە جیهانییەکانی گەشەپێدانی مرۆیی کەپێویستە ڕەچاوبکرێت،وا پۆلێن کراوە:

• ژینگەو بارودۆخی سیاسیی: قۆرخ نەکردنی دەستەڵات و پەیڕەوکردنی دیموکراسییەت وەک فۆڕمێکی باشی حوکمڕانی لەجیهاندا.

• بارودۆخی دانیشتوان: دانیشتوان باشترین و ئەولەویەتترین سەرچاوەی سامانی مرۆیین.

• هەلومەرجی شوێن ونیشتەجێبون: بەرزبونەوەی ئاستی ژیان و گوزەران پێویستی بەنزمی و دابەزین نییە لەچڕی دانیشتواندا،ناکرێت خەڵکی کوەیت بەخۆشبەخت بزانین کەژمارەی دانشتوانی کەمەو هەموو کاری خۆیان هەیەو ئەکەن،لەبەرانبەردا وڵاتی ێین (china) زۆرترین ژمارەو چڕی هەیە،تواناکانی گەشەپێدانی مرۆییشی تیابەرچاوە.

• بەڕێوەبردن: گەشەسەندنی شێوازەکانی بەڕێوەبردن و پاڵپشت بەپلان و داتاو ئاماری ڕاست و دروست.

• تەکنیک و کارکردن: بەکارهێنان و خۆماڵی کردنی تەکنیکی گونجاو و هاوچەرخ،تا تواناو ئەزمونی کارکردن پێش بخات.

• بارودۆخی دەرونی و چینایەتی:کڕۆکی فەلسەفەی مارکس بریتییە لەئابوریی و باسوخواسی چینایەتی، هەموو کەس پێوییستی بەڕەخساندنی ژینگەی دەروونی هەیە تاکارێک بکات، دروستبوونی چینایەتی هۆیەکەی دەرەبەگ و بۆرجوازو چینەکانی سەرەوەن.

• ژینگەی زانستی و کۆمەڵایەتی: پەرەپێدانی کەرت و ئامرازەکانی خوێندن،کلتوری کارکردن و پیشەیی بون لەکۆمەڵدا پەرەبسێنێت،بەپێچەوانەوە تاکەکان بەرخۆر و بخۆر نەبن وەک لەوڵاتە نەوتاوییەکاندا بەگشتی وایە.

پەیوەندیی گەشەپێدانی مرۆیی بەئاسایشی نیشتمانییەوە.

ئاسایش (الڕمن-Security) لەڕووی زمانەوانییەوە بەپێچەوانەی ووشەی (ترس-الخوف-Fear) ە. نەتەوە لەزمانی عەرەبیدا (القوم- الامە) ی بۆبەکارهاتووە..لەزمانی ئینگلیزیدا لەبەرانبەر هەردوو چەمکی (نەتەوە) و (نیشتمان- وەتەن) دا تەنها یەک ووشە (Nation) بەکارئەهێنرێت،نیشتمان چەمکێکی فراوانترە،ئەکرێت لەنیشتمانێکدا زیاد لە سەد نەتەوەو زمان هەبن وەک (هیندستان) .ئەوانەی چوونە ئەمریکاوەو لێی نیشتەجێبوون و،دواتر دەوڵەتی نەتەوەییان بۆیەکەمجار لەساڵی (١٧٧٦) ڕاگەیاند، چەندین نەتەوەی جودا بوون،بۆیە شتێک نییە ناوی نەتەوەی ئەمریکابێت،هەروەک هیچ گرفتێکی «دین» یشیان نەبو،چونکە چەندین ئاین و کەمینەی بێ دین پێکەوە بون،یەک دین دەستی بەسەر هەموو «شت» دا نەگرت، کەواتە پیرۆزترین شت ئاسایشی نیشتمانی ئەمریکایە،هەرکەسێک لەهەرشوێنێک گوێی لەسرودی نیشتمانی بوو،ئەبێت ڕابوەستێت....

ئەگەر چەمکی سنورداری ئاسایشی نیشتمانی وەربگرین،ئەوا بریتییە لە: دابینکردنی سەلامەتی دەوڵەت دژی ئەو مەترسییە دەرەکی و ناوەکیانەی کە دەبنە هۆی کەوتنە ژێر چنگی داگیرکاری بیانیەوە، لەئەنجامی فشاری دەرەکی و داڕمانی ناوەکیەوە) یا چەمکە فراوانەکەی وەربگرین (کە لەبەری ناوخۆییەوە دەست پێدەکات بۆ پاراستنی ناسنامەی کۆمەڵگەو بەهاکانی و دڵنیاکردنی هاوڵاتیان لە ترس و هەژاریی و زامنکردنی لانی کەم خۆشگوزەرانی و بەشداری سیاسی بۆیان) ئەوا ئاشکرایە کە دەوڵەتانی جیهانی سێیەم چەندین گرفتیان لە بواری ئاسایشی نیشتمانیدا هەیە.هەرخودی خۆیان بوون بەهەڕەشە بەسەر ئاسایشی مرۆییەوە،چونکە بنەماو ڕەگەزەکانی ئەم ئاسایشە لە ئارادانیە،وە هۆکارەکانی لاوازی ئاسایش ڕوو لە زۆربونن.چونکە ژیان تادێت ئاڵۆز ئەبێت بەهۆی « ماددە» ەوە،لەمەبەدوا «ئاسایشی ئەلیکترۆنی و تەکنەلۆژی» هەرە هەڕەشە گەورەکە ئەبێت لەسەر مرۆڤایەتی. بەڕێژەیەکی ئێجگار زۆر تاکی رۆژهەڵاتی بەرخۆر بونە و تەکنەلۆژیا کردونی بەبەکاربەرو کۆیلەی خۆی،نە ئەقڵیان کارئەکات،نە دەست و پێ و چاوەکانیان،تەنها ماعیدەو ورگیان و زمانیان..

دکتۆر (هەیسەم گەیلانی) دەلێت ژینگەی ئاسایش لەسەر سێ بنەمای سەرەکی بنیات دەنرێت، ئەوانیش: هێزی چەکدار و گەشەپێدان و مرۆڤە.. (براوان) یش وای بۆدەچێت، کە ستراتیژی ئاسایشی نیشتمانی لەسەر بنەماکانی سیاسەتی دەولی و پەرەسەندنی سەربازیی و کاروباری ناوخۆو پێشکەوتنی تەکنەلۆژیی دادەنرێت، بەپێی دکتۆر (احمد عێمت عبدالمجید) (ئەمینداری پێشووی کۆبەندی دەوڵەتانی عەرەب) یش: (ئاسایشی نەتەوەیی عەرەب بریتیە لە توانای نەتەوەیی عەرەب بە گەل و حکومەتەکانیانەوە، لەسەر پاراستنی و گەشەپێدانی توانا عەرەبیەکان) ..بە بۆچوونی سەرۆکی پێشو (جۆرج دەبلیو بوش) ئاسایشی نیشتمانی لەبەردەم هەڕەشەی موشەکی بالیستی و شەڕی ڕاگەیاندن و هەڕەشەی شەڕی بایۆلۆژی و کیمیایی و تیرۆری نێودەوڵەتی و دەوڵەتانی بەرەی خراپەدایە...

بەلای ئیسرائیلیەکانیشەوە، چەندین پێناسەی جیاواز بۆ ئاسایشی نیشتمانی هەیە، بۆ نمونە جەنەڕاڵ (سیراتیل تال) لە کتێبەکەیدا کە بەناوی (ئاسایشی نەتەوەیی کەم لەبەرامبەر زۆردا) دەڵێت: ئاسایشی نەتەوەیی بریتییە لە زامنکردنی بوونی نەتەوەو بەرگری کردن لەبەرژەوەندییەکانی جەنەڕاڵی پرۆفیسۆر (یەهو شغاگ هارکابی) یش لەکتێبەکەیدا (شەڕ و ستراتیژی) چەمکێکی زۆر فراوانی بۆ ئاسایشی نیشتمانی داناوە، بەجۆرێک کە بەرگری لەبوونی سەربەخۆیی دەوڵەت و پێگەی هەرێمی و داکۆکیکردن لە ژیانی هاوڵاتیانی و سروشتی ڕژێمی حوکم و ئاسایشی ناوخۆیی و ئاسایشی ڕۆژانەی لەسەر سنورەکانی لەخۆگرتووە،لەگەڵ بەرگری کردن لە ئایدۆلۆژیاکەی و تایبەتمەندیە دیمۆگرافیەکانی و پێگەی لەجیهاندا..

ئێمەو هیچ توێژەرێکی تریش، لەنێوان (گەشەپێدانی مرۆیی) و (ستراتیژیی نیشتمانی) و (ئاسایشی نیشتمانیی) دا،جیاوازییەکی ئەوتۆ بەدی ناکەین،بەبێ یەکێکیان،ئەویتر مانای نییە،نەبوونی پلان و ئیدارەی سەروەتی مرۆیی کەتاکەکانی دەوڵەتن،بۆهەڵسوڕاندنیان و تاقیکردنەوەو گەشەپێدانی تواناکانیان،نەبونی ستراتیژێکی نیشتمانی و ئاسایشی نیشتمانییە،هەموویان مەبەست لێی پاراستنی کەڕامەتی کۆمەڵ و تاکەکانە،ئاسایشی نیشتمانی ڕەهەندی سەربازیی و سیاسیی (ئەمنی) و ئابوریی (بانکی و کشتوکاڵ و پیشەسازیی و سەرچاوە سروشتییەکانی وەک نەوت و غاز و ءئاوی شیرین) و کۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیریی هەیە.ئاستی نێوخۆیی و ئیقلیمی و نیۆدەوڵەتی هەیە (واتە ئەبێت لەسەر سێ ئاست کاربکات و پلانی هەبێت) .بەهەمان شێوە گەشەپێدانی مرۆییش تەواوکەرییەتی.هەربۆیە لەنێوان ئاسایشی نیشتمانی و گەشەپێدانی مرۆییدا،چەمکێکی هاوبەش لەدوای جەنگی ساردەوە سەرهەڵدەدات (ئاسایشی مرۆیی –الڕمن البشری-Human Security) ە.ئەمە نمونەیەکە بۆ لاوازییەکی جیهانی کە بەردەوام خوێندنەوەی کلاسیکی بۆ ئاسایشی نیشتمانی کراوە،بەوپێیەی مەرجەعی ڕاستەقینە کەپێویستە بپارێزرێت (تاکە-الفرد)ە نەک دەوڵەت. وەک بیرخستنەوەیەکیش لەمدواییە «کۆفی ئەنان» سکرتێری پێشووی (UN) چەمکی (سەروەری تاک-السیادە الفرد)ی بەکارهێنا لەبری دەوڵەتان.ئەمنی بەشەری لەبەرنامەی نەتەوەیەکگرتوەکاندا پاراستنی ئاسایشی (ئابوری،خۆراک،ژینگە،تەندروستی،سیاسی،کۆمەڵگە) یە.

نووسراوه‌ له‌لایه‌ن
null@example.com (Barham Eng)