دۆزینەوەی 7 هەسارەی نوێی سەرنجڕاكێش لەنزیك ئەستێرەیەكی زۆر سارده‌وه‌! گونجاون بۆ ژیان

تازەترین دۆزینەوەو هەواڵی هەسارەكانی دەرەوەی سیستەمی خۆر لەلایەن ئاژانسی (ناسا) وە بڵاوكرایەوەو تیایدا هاتووە كەوا تیمی پڕۆژەی ناسراو بە: ( (TRAnsiting Planets and PlanetesImals Small Telescope) واتە (تلسكۆبی بچووكی هەسارەو هەسارۆكە تێپەڕیوەكان) كە كورتكراوەكەی (TRAPPIST) ەو دەكەوێتە وڵاتانی (چیلی) لە (ئەمریكای باشوور) و (مەغریب)، توانیان سیستەمی هەسارەیی دەرەكیی یەگجار زۆر سەرنجڕاكێش بدۆزنەوە كە 7 هەسارە لەخۆ دەگرێت و 3 لەو هەسارانە كەوتوونەتە ناوچەی ناسراو بە (زۆنی لەبار بۆ ژیان و نیشتەجێبوون – Habitable Zone)، واتە بە شێوەیەكی مامناوەند لە ئەستێرەكەیانەوە دوورن، هەر بۆیە پسپۆڕان هیچ بە نازانن دووری ئاوی شل و جۆرێك لە جۆرەكانی ژیان لەسەریاندا هەبێت، بەڵام لەبەر دووریی یەگجار زۆری ماوەی نێوان ئێمەو ئەوانەوە، داتای تەواو لەسەر ئەم لایەنە هەستیارە نەكەوتۆتە دەست زانایانەوە.

ئەستێرەكە ناسراوە بە (TRAPPIST-1) یان (2MASS J23062928-0502285) لە رووی نەخشەی جوگرافیایی فەلەكییەوە كەوتۆتە نێو سنووری كەلووی (سەتڵ) و بە مەودای 40 ساڵی رووناكی، واتە نزیكەی 378 تریلیۆن كیلۆمەتر لە زەوییەوە دوورن، وە بەڕای زانایان، مەودای 40 ساڵی رووناكی هێندە دوورنییە بەبەراورد لەگەڵ دوورییەكانی دیكەو مەجالی گەیشتن پێیان زیاترە لە ئەستێرە هەرە دوورەكانی دیكەو ئەو 3500 هەسارانەی كە لەماوەی چەند ساڵی پێشووترو لەنێو سنووری گەلەستێرەی خۆمان (رێی كاكێشان) دا دۆزراونەتەوە.

” ئەو بۆ یەكەمجارە بتوانین 7 هەسارە لەدەورەی یەك ئەستێرەدا بدۆزینەوە كە قەبارەی گشتیان زۆر لە زەوییەوە نزیكن، هەروەها ئەوەی زیاتر جێگای تێڕامانە كەوا هەر هەموو هەسارەكان زۆر لەیەك نزیكن و زۆر بە رێك و پێك ریزبەند بوونە بە دەوری ئەستێرەكەیانەوە “، لە زاری (مایكڵ گیلۆن) ی گەورە توێژەرەوەكانی زانكۆی (لییگ – Liege) لە (بەلژیكا).

جگە لەو تلسكۆبە سەر زەمینییە، چەند تلسكۆبێكی دیكەی ئاسمانی ناوداریش ئەم دۆزینەوەیان پشتڕاست كردۆتەوە، بە تایبەتی تلسكۆبی ئاسمانی (سپیتزەرو هابڵ)، ئەمە جگە لە روانگەی ناوداری (تلسكۆبی بنكە زۆر فراوانی رادیۆیی ئەروپی باشوور – European Southern Observatory’s Very Large Telescope)
كە لە سەرەتا دوویان لەو هەسارانە دۆزییەوەو پاشان توایان 5 ی دیكەش بخەنە سەر لیستەكەو ببێتە 7 هەسارە.

بە پێی شوێنكەوتەو قەبارەكانیان، پێدەچن ئەو هەسارانە لەجۆری (بەردینی – Rocky) بن و ئەگەری بوونی ئاوی شل، بە تایبەتی لە 3 دانەیان هەیە، بەڵام بە پێشبینی پسپۆڕان، پێدەچێت حەوتەم هەسارەیان لە جۆری گازییە بەستووەكان بێت، بەڵام تا ئێستا لێی دڵنیا نین.

پسپۆڕانی فەلەكناسی دەڵێن كەوا ئەستێرەی (TRAPPIST-1) لە جۆری (گرگنە یەگجار زۆر ساردەكان – Ultra-cool dwarf) كە مانای ئەوە دەدات پلەی گەرمییەكەی بەرز نییەو دەركەوتووە لە سنووری 2276 پلەی سیلیزییەو تەمەنی گەیشتۆتە 1 ملیار ساڵ و لەماوەی 1.40 رۆژدا خولێك بە دەوری خۆیدا تەواو دەكات و بەخێرایی نزیكەی 6 كیلۆمەتر لەیەك چركەدا بەدەوری خۆیدا دەخولێتەوەو لە هەمان كاتدا بەخێرایی 56.3 كیلۆمەتر لەیەك چركەدا لەخۆری خۆمان نزیك دەكەوێتەوە.

پسپۆڕان هیچ بە دووری نازان كەوا ئاوی شل لەسەر رووی ئەو هەسارانەدا هەبێت و ئەوەی یەگجار زۆر نامۆیە كەوا هەر حەوت هەسارەكە یەگجار زۆر نزیكن لە ئەستێرەكەیانەوە، بەشێوەیەكی وا كە نزیكترین لە هەسارەی (عوتارد) لە خۆری خۆمان! كەواتە هەسارەكان زۆر لێك نزیكن، هێندە لەیەك نزیكن ئەگەر گریمان لەسەر رووی یەكێكیان بوویت، ئەوا لەسەر رووەكەیدا، دیاردە تۆبۆگرافییەكانی رووی هەسارەكانی دیكە بە ئاشكرا دەبینی، زۆر روونتر لەوەی ئێمە رووی مانگ دەبینین بەچاوەكانمان لەسەر رووی هەساركەماندا، واتە هەسارەكان گەورەتر لە قەبارەی مانگی تابانی هەسارەكەماندا دەردەكەون!

لەبەر نزیكیی رێژەیی هەسارەكان لەو ئەستێرەیەوە، پسپۆڕانی كەشناسی پێشبینی كەش و هەوایەكی زۆر جیاواز دەكەن لەسەر رووەكانیان، هۆكارەكەش جیاوازیی زۆری پلەكانی گەرمایە لەسەر رووەكانیان، بەجۆرێك پێشبینی هەڵكردنی تەوژمی بای یەگجار زۆر خێرا دەكەن، بەتایبەتیش لەو ناوچانەی كە كات تیایاندا رۆژە بۆ ئەوانەی كە شەو باڵی بەسەریاندا كێشاون.

” لەوتەی 14 ساڵە دەستبەكار بووە، بەڕاستی ئەوەیان سەرنجڕاكێشترین دۆزینەوەكانی تلسكۆبی ئاسمانیی (سپیتزەر) ەو وایكرد كەوا بە وردتر لە سیستەمە هەسارەییە دەرەكییەكانەوە حاڵی و ئاشنا ببین و تا كاتی هەڵدانی تلسكۆبی ئاسمانی پێشكەوتووتری – جێیمس وێب – لە ساڵی داهاتوودا، ئەوا تلسكۆبی – سپیتزەر – بەردەوام دەبێ لە روانگەكردنی ئەو سیستەمە هەسارەییە ناوازەیەو دۆزینەوەی نهێنییە شاردراوەكانی!”، لە زاری (سین كاری) بەرپرسی (سەنتەری زانستیی تلسكۆبی سپیتزەر) سەر بە ئاژانسی (ناسا) لە (كاڵتیچ) لە (پاسادینا / كالیفۆرنیا).

لەتەك ئەو روانگەو تلسكۆبانەدا، تلسكۆبی ئاسمانیی ناوداری (هابڵ) یش پشكی پێشووتری خۆی هەبووە لەو دۆزینەوانەی ئێستادا، دوای ئەوی لە ئایاری ساڵی رابردووەوە یەكلای كردبۆوە كەوا 2 هەسارەی هەرە نزیكەكانی دەوری ئەستێرەی (TRAPPIST-1) خاوەن بەرگە هەوایەكی ئەستووری دەوڵەمەند بە هایدرۆجینن، وە لەم سۆنگەیەوە، پسپۆڕانی فەلەكناسی رایانگەیاندبوو كەوا پێكهاتەی ئەو دوو هەسارەیە، بەردینی رەقن.

جێگای ئاماژەیە، پڕۆژەی روانگەی ( TRAPPIST – واتە TRAnsiting Planets and PlanetesImals Small Telescope ) یەكێكە لە دامەزراوەكانی سەربە (بەشی فیزیای فەلەكناسی و بەشی جیۆفیزیاو بەشی زانستیی ئۆقیانووسی) تایبەت بە گروپی (بنچینەكانی گەردوونناسی و فیزیای فەلەكی – Origins in Cosmology and Astrophysics group) (سەر بە زانكۆی (Liege) لە (بەلژیكا) كە تایبەتە بە روانگەكردن و دۆزینەوەی كلكدارو تەنە ئاسمانییە تاریكەكانی نێو سیستەمی خۆرو پێكهاتووە لە (دوو تلسكۆبی رۆبۆتیی تیرە 60 سانتیمەتریی) و یەكیان لەگەڵ (روانگەی La Silla) ی سەربە (روانگەی ئەوڕوپی باشوور – ESO) لە وڵاتی (شیلی) و ئەوی دیكەشیان لەگەڵ روانگەی (Oukaimden) لە وڵاتی (مەغریب) دا دامەزراون.
———————————————-
وەرگێڕانی بەدەستكارییەوە: ئەژی چەتۆ حەسەن
سەرچاوەكان:
• سایتی ئاژانسی (ناسا) (www.nasa.gov)
• سایتی bbcarabic (www.bbcarabic.com)
• سایتی روانگەی فەلەكی TRAPPIST
– http://www.trappist.ulg.ac.be
———————————————————————————

 

نووسراوه‌ له‌لایه‌ن
qasm srush