Top Ad unit 728 × 90

ڕێكلامی بازرگانی (5000 / مانگانه‌)

ئاق قۆینلۆ (٨١٠ – ٩٠٢ ک / ١٤٠٧ – ١٤٩٦ ز)

7903dd2a7254da09ad353e546c580231

پ. ی. د. ئاراس فەریق زەینەڵ(*)     

 

ئەم زاراوەیە ناوى کۆمەڵێکى تورکمان بوو کەلە هەردوو بڕگەى تورکمانى “ئاق” بە واتاى “سپى” و “قۆینلۆ” واتا “مەڕ” وەرگیراوە کە بەسەر یەکەوە واتاى “مەڕى سپى” بەخشیوە، ئەوەش لەوەوە وەرگیراوە کە ئەم کۆمەڵەش وەک کۆمەڵى “مەڕى رەش” بژێوى ژیانیان و کارى رۆژانەیان بەندبووە لەسەر بەخێوکردنى سامانى ئاژەڵ بەگشتى  و مەڕ  بەتایبەتى کە لەدەشتاییەکانى هەرێمى تورکمانستاندا لەوەڕاندوویانە، هەروەها پآ دەچێت “مەڕى سپى” نیشانەى ئاڵا یاخود بەیداخى ئەم کۆمەڵە بووبێت لەشەڕەکانیاندا ئەمەش بۆ جیاکردنەوەیان لە کۆمەڵى تورکمانى “قەرە قۆینلۆ” واتە کۆمەڵى “مەڕى رەش”.(1)

        بۆیە دەتوانین بڵێین ئاق قۆینلۆ خێڵێکى کۆچەر بوون، مەڵبەندى یەکێتى خێڵە تورکمانەکانیان پێکدەهێنا، رەنگە بەهۆى خزمایەتى یاخود بەرژەوەندى هاوبەش یا هەر هۆیەکى تر لەدەورى یەک کۆبووبێتنەوە، پاش وەرگرتنى دەسەڵات لە قەرەقۆینلۆکان خێڵێکى تریش هاتوونەتە پاڵیان، زۆربەى خێڵەکانیش بەهۆى چەند هۆزێکەوە بەدەسەڵاتى ناوەندەوە پەیوەست بوون.

 

        دەرکەوتنى ئاق قۆینلۆ:

        ئاق قۆینلۆ ڕەچەڵەکیان دەچێتەوە سەر بایەندورییەکان،(2) ئەوەى جێگەى ئاماژە بۆ کردنە ، ئەگەر رەچەڵەکى قەرەقۆینلوەکان ڕوون و ئاشکرا نەبێت، بەڵام بەپێچەوانەوە ئاق قۆینلوەکان بەپێى سەرچاوە مێژووییەکان و بەر لە دەرکەوتنیان لەسەر گۆڕەپانى سیاسى و سەربازى لەناوچەکە بە ماوەیەکى زۆر باس لە بایەندورییەکان کراوە کە رەچەڵەکى ئاق قۆینلوەکانە، هەر ئەو سەرچاوە مێژووییانە باس لەوە دەکەن کە بایەندورییەکان ، یەکێکن لەو (24) بیست و چوار خێڵەى سەربە ئوغوزن، لەبەر ئەمە ئاق قۆینلوەکان دەڵێن بایەندوورى بەم جۆرە بایەندورییەکان لە نێو خێڵى غوزەکان شوێنێکى تایبەتیان هەبووە، ئاق قۆینلوەکانیش وەک ئاماژەمان پێدا لە ڕەچەڵەکیانن، ئەم کۆمەڵە هۆزێکى تورکمانى سەر بەڕەگەزى غوزەکان بوون، لە تورکستان و قەرقیزیادا نیشتەجێ ببوون، پاشان لەسەردەمى “بایندەر”ى سەرکردەیان و لەنیوەى دووەمى سەدەى هەشتەمى کۆچى و چواردەهەمى زاینى بۆ لێدانى کۆمەڵى قەرەقۆینلۆ هاوکارى (تەیمورى لەنگ) و (میرزا شاهرۆخى) کوڕیان کرد، ئەو دوژمنایەتیەش سەرەتایەک بوو کە یارمەتى داگیرکردنى چەندین ناوچەى کوردنشینى دان ئەوەش بەهۆى ئەوەى کە ئەم کۆمەڵە بە پێچەوانەى قەرەقۆینلۆەکان ، کە شیعە مەزهەب بوون و ئەوان (واتا ئاق قۆینلۆەکان) سوننى مەزهەب بوون. (3)

        سەرەڕاى ئەوەى هەردوولا لەسەر سەرۆکایەتى هۆزایەتى و بەرژەوەندى خێڵەکى لە ململانێیەکى سەختدابوون. بەڵام سەرچاوە مێژووییەکان ئاماژە بەوە دەدەن ئاق قۆینلۆکان بەر لەهێرشى مەغۆلەکان بۆ رۆژهەڵاتى ئیسلامى بۆ ئەنادۆڵ کۆچیان کردووە و لەسەردەمى سەلجوقیەکاندا دیاربەکریان پآ بەخشراوە، پاشان بەرە بەرە کشاون بۆ ناوچەکانى ئەرمینیا و هەولێر و موسڵ و بەشەکانى دیکەى ئاسیاى بچووک. (4)

        لەمەوە (قتلو بەگ)ى سەرۆکى ئەم کۆمەڵە لەنێوان ساڵانى (780 – 790ک/1378 – 1388ز) چەند ناوچەیەکى کوردنیشنى داگیرکردوە، (بەهائەدین عوسمان)ى کوڕیشى شاڵاوەکەى (تەیموور لەنگ) قۆستەوە و بەمەبەستى لێدانى نەیارەکانى هاوکارى تەیموورى لەنگى کرد و پێشوازى لەو شاڵاوانەى تەیموورلەنگ کرد کە بۆ داگیرکردنى ناوچەکانى کوردستان ئەنجامیدا و سنوورى بۆ سیاسەتى فراوانخوازى بنەماڵەى قەرە قوینلۆ دانا. (5)

        (ابو بکر الطهرانى) لە کتێبى (الدیار البکریە) ئاماژە بە شوێنى نیشتەجێبوونى ئاق قۆینلوەکان دەکات کە لەتورکستانەوە بۆ دەشتى قەبجاق کۆچیان کردووە و پاشان هاتون بۆ ئاران، دواجار لە هەرێمى دیاربەکر و خەڵات نیشتەجێبوونە ، ئەوە بوو هەردوو هەرێمى خەڵات و دیاربەکر بەر لە دەرکەوتنى میرنیشینى ئاق قۆینلو لەلایەن یەکە سەربازییەکانى مەغۆلى بەڕێوە دەبران، هەرێمى دیاربەکر درابوو بە خێڵى ئەویرات، چونکە هەر ململانێیەکى دەسەڵاتى ناوەندى راستەوخۆ کارى لەسەرهەرێمەکان دەکرد، بۆ نموونە لە کاتى گۆڕینى سوڵتانەکان و هەڵوێستیان بەرامبەر هێزە دەرەکییەکان، هەردوو هەرێمەکە بەشێکى زۆر و گرنگى سنوورى رۆژئاواى دەوڵەتى ئیلخانییان پێکدەهێنا، ماوەیەک ببووە جێگەى تێڕامانى مەغۆلەکان، چونکە مەترسیان هەبوو مەمالیکەکان دەست بخەنە ناوچەکە، هەروەها میرى هەرێمەکان ملکەچى گۆڕانکارى دەسەڵاتى مەرکەزى بوون. (6)

        بەشێوەیەکى گشتى تا ئەوکاتەى دەسەڵاتى مەغۆلەکان بەهێزبوو، تورکمانەکان ببوونە پاشکۆى دەسەڵاتى مەرکەزى و رۆڵیان لە گۆڕەپانى سیاسیدا کەم بوو، گومان لەوەدانییە بەپێى سیستمى خێڵایەتى مەغۆلەکان، تورکمانەکانیش وەک هێزێک سوودیان لێ وەرگیراوە.

        هەرچۆنێک بێت هێرش و شاڵاوەکانى مەغۆل بۆ رۆژهەڵاتى ئیسلامى گەلێ گۆڕانکارى سیاسى و کۆمەڵایەتى هێنایە ئاراوە، ئەم خێڵانەش (بەتایبەتى ئاق قۆینلو و قەرەقۆینلو) بەم هۆیەوە کۆچیان کردووە بۆ دەشتى دیاربەکر و ئەرزەڕۆم و نیشتەجێبوون.

 

        میرنشینەکانى کوردستان لەو سەردەمەدا:

        بارودۆخى کوردەکان یاخود میرنشینەکانى کوردستان بەر لە شاڵاوى مەغۆلەکان، هەروەک بارودۆخى جیهانى ئیسلامى ئەو رۆژگارە وابوو. تیایدا جیهانى ئیسلامى و خودى خیلافەتى عەبباسى بۆ چەندین دەسەڵاتى نیمچە سەربەخۆ دابەش ببوون، لەوانە دەوڵەتى خەوارزمى لە بەرى رۆژهەڵات و دەوڵەتى ئەییوبى لە میسر و شام و ئەتابەکیەکانى فارس و ئازەربایجان، لەو هێزانە بوون کە دەسەڵاتیان بەسەر جیهانى ئیسلامیدا گرتبوو، لە بەرامبەریشدا خیلافەتى عەبباسى هیچ دەسەڵاتێکى سیاسى نەبوو تەنها ئەوە نەبێت کە وەک بنەماڵەیەکى ئایینى رێزى لێ دەگیرا. (7)

        جێگەى ئاماژە بۆ کردنە لە پاش مەغۆلەکان هێزێکى دیکەى ئیلخانى بەناوى (جەلائیریەکان) بۆ ماوەیەک دەستیان بەسەر کوردستاندا گرت لە نێوان ساڵانى (722 – 813ک / 1322 – 1410ز) کە دەتوانین بڵێین سەردەمێکى ناهەموارو پڕ لە ئاژاوە و شاڵاوى کاولکارى بوو ، تیایدا بارودۆخى کوردەکان و ناوچە کوردنشینەکانى بەرەو ئاقارێکى خراپ برد. سەدان زەوى کشتوکاڵى سوتێنرا و  سەدان گوندو شار و شارۆچکە کەوتنە بەر شاڵاوى کاولکارى هێزەکانى ئەو سەردەمە. ئەمە و سەرەڕاى ئەوەش چەندین هۆز و سەرۆک هۆزى کوردى دەسەڵاتدارێتى جەلائیرکانیان وەرگرت و سوودیان لەو سەرکەوتنانە بینى کە لەزەوتکردنى سامانى دوژمنەکانیدا بەدەستیان هێنا.(8)

        لەکاتێکدا بنەماڵەى قەرەقۆینلۆى تورکمانى دەستیان بەسەر بەشێکى کوردستاندا گرت چەندین دەسەڵاتى خۆجیەتى کوردى لە چەندین ناوچەى جیاجیا و هەر یەکەیان لە سنوورى ناوچەى خۆى کاروبارى ناوچەکەیان بەڕێوە دەبرد ، ئەمە و لەکاتێکدا زۆربەى ئەو دەسەڵاتانە بۆ چەندین جار کەوتبوونە بەر شاڵاوى “تەیمورى لەنگ” لەنێوان سـاڵانى (771 – 807ک / 1369 – 1404ز) و بنەماڵەکەى، لەو ڕووەوە کاتێک سەرۆک هۆز و تیرە کوردییەکان ڕووبەڕووى دەسەڵاتێکى نوآ دەبوونەوە (کە بنەماڵەیەکى تورکمانى بوون) هەوڵیان دەدا سوود لەو بوارە وەربگرن و بە هەر دوولا سنوورێک بۆ شاڵاو و سیاسەتەکانى بنەماڵەى تەیمورى دابنین.(9) بەو پێیەى کوردستان لەو سەردەمەدا لە ململانێى هەردوو بنەماڵەى ئیلخانى “جەلائیرى و تەیمورى” و تورکمانى “قەرە قۆینلو و ئاق قۆینلو”دا بووە، پێ ناچێت لە ئاست ئەو ململانآ و شاڵاوە بەردەوامانەى ئەو هێزانە بۆ سەر یەکتر لەتاڵان و کاولکردنى ناوچەکانى سەر رێِگایان (کە کوردستان بووە) بارودۆخێکى باش و ئارامیان بۆ کوردەکان بەجێهێشتبێت، بەڵکو بەپێچەوانەوە بارودۆخیان لەو پەڕى خراپیدا بوو ،لەم ڕووەوە کاتێک “قەرە یوسف” لە ساڵى (809ک / 1407ز) لە شاڵاوێکیدا بۆ سەر هەرێمى ئازەربایجان شارەکانى مەرەند و ماکۆ و باکوورى دەریاچەى ورمێى داگیرکرد، کەوتە تاڵان و کاولکردنى ئەو شار و گوندانەى دەکەوتنە بەردەم شاڵاوەکە، کوردەکانى موکریانیش بۆ بەرگرتن لە شاڵاوى قەرە یوسف و کوڕەکانى کەوتنەخۆ و لەژێر سەرکردایەتى “سەیفەددین خانى موکرى” سنووریان بۆ ئەو شاڵاوانە دانا، کوردەکانى ناوچەى “ماردین”یش بە هۆى راپەڕینێکیان لە ڕووى سیاسەتى “قەرە یوسف” لە سـاڵى (809ک / 1406ز) کەوتنە بەر شاڵاوێکى داگیرکارى و وێرانکارى “قەرە یوسف” ، ئەوەبوو دەستى گرت بەسەر ژمارەیەکى زۆرى قەڵا و سامانیاندا. تەنانەت ئەو شاڵاوە ناوچەکانى باشوورى دیاربەکر و شارەکانى موسڵ و شنگاریشى گرتەوە ، تیایدا کەوتە ئازار و ئەشکەنجەدانى دانیشتوانەکانى. (10)  ساڵى (814ک / 1411ز) جارێکى دى لە شاڵاوێکى گەورەتردا پەلامارى شارى دیاربەکرى دا و کوشتارێکى گەورەى لە دانیشتوانى شارەکە کرد ، چونکە ئەوەى دانیشتوانى شارەکە هاوکارى ئاق قۆینلوى سوننە مەزهەبیان کرد.

        لە سەردەمى “جیهان شاى کوڕى قەرە یوسف” (839 – 872ک / 1435 – 1467ز) یشدا کە فەرمانڕەوایەکى زۆردار و خوێنرێژ و چەوسێنەربوو، کەوتە ئازار و ئەشکەنجەدانى ناوچەکانى ژێر دەسەڵاتى کە نــاوچە کوردنیشـینەکانیش بەشێک بوون لێى.(11)

        لەو ماوەیەدا کە ئەم بنەماڵە تورکمانییە لە هەوڵدابوون  بۆ چەسپاندنى دەسەڵاتى خۆیان و دژایەتى کردنى هێزەکانى جەلائیرى و تەیمورى و ئاق قۆینلو، هەوڵى زۆریاندا دژایەتى ئەو سەرۆک هۆز و میرە کوردانە بکەن کە رێگربوون لە بەردەم سیاسەتەکانیاندا،بەتایبەت ئەو میر و سەرۆک  هۆزە کوردیانەى سەر بە مەزهەبى سوننە بوون و لەڕووى مەزهەبیەوە هاوکارى بنەماڵەى ئاق قۆینلویان دەکرد. لەم ڕووەوە فەرمانڕەوایانى ئەم بنەماڵە شیعە مەزهەبە سەرجەم دەرامەتە ئابووری و پایە کۆمەڵایەتى و هێزە سەربازییەکانى ناوچە سوننى مەزهەبەکانى ژێر دەسەڵاتیان و بەردەم شاڵاوەکانیان بە (ڕەوا) و مافى خۆیان زانى، کە لە نیویاندا ناوچە کوردنیشینە سوننى مەزهەبەکانیش بەشێک بوون لێى.(12)

        لە رۆژگارێکدا کە بنەماڵەیەکى تورکمانى سوننى مەزهەب لە پێناو بەرژەوەندیەکانى خۆیدا بەشێکى کوردستان و ناوچە کوردنشینەکان بکاتە مەڵبەندى پێکدادان لەگەڵ نەیارەکانى وەک جەلائیرى و قەرەقۆینلۆکان، دەرخستنى بارودۆخى کوردەکان کارێکى ئاڵۆز نییە، چونکە بێگومان بارودۆخێکى نا ئارام و پەشێو و دژوار بووە.

        بە هاتنە سەرکارى ئاق قۆینلوەکان ناوچەیەکى بەرفراوانى قەرەقۆینلوەکان و بەشێکى قەڵەمڕەوى تەیمورییەکان کەوتە ژێر دەسەڵاتیان، (ئوزون حەسەن) سنورى لە ئەرمەنستان و میسۆپۆتامیاوە تا نزیکى خۆراسان دەکشا، ئەو کاتە پایتەختەکەى لە ئامەدەوە بۆ تەورێز گواستەوە، داواى لە هەموو خێڵەکانى ئاق قۆینلو کرد لە ڕۆژهەڵاتى ئەنادۆڵەوە بۆ تەورێز کۆچ بکەن، بەمەش شەپۆلێکى دیکە لەکۆچى خێڵە تورکمانە ئاق قۆینلوەکان لە دیاربەکرەوە بۆ ئێران ڕوویدا، (ئوزون حەسەن) زەوى وزارى بەسەر خێڵەکانى ئاق قۆینلودا دابەش کرد، بەم جۆرە بەشى هەرە زۆرى کوردستان کەوتە ژێر دەسەڵاتى ئاق قۆینلوەکان، ئوزون حەسەن دەسەڵاتى ڕەهاى بەسەر میر و قەڵا کوردییەکاندا سەپاند.(13)

        ئۆزون حەسەنى ئاق قۆینلو لە ساڵى (872 – 882ک / 1467 – 1477ز) لە کاتى پەلاماردانى هەرێمى جەزیرەدا “کەلەک محەمەد”ى میرنشینى جزیرە و هەردوو برازاکەى “محەمەد کوڕى بەدر” و “عەلى کوڕى بەدر” بۆ باشوورى عیراق دورخستەوە و چەندین گوند و شارى سنورى میرنشینەکەى کاول و وێران کرد و چەلابى بەگ”ى کەسایەتى تورکمانى کردە فەرمانڕەواى هەرێمەکە و بۆ ماوەى سى ساڵ دەستیان بەسەر هەرێمەکە و میرنشینەکەدا گرت.

        ناوچەکانى سنورى دەسەڵاتى “میرنشینى فێنک”یش کەوتە بەر شاڵاوى تاڵان و وێرانکارى ئەم بنەماڵەیە و نا ئارامى و پەرتەوازەیى میرنشین و دەزگا بەڕێوەبەرایەتیەکانى گرتەوە، “میرنشینى حوسن کیف”یش لەسەردەمى “خەلەفى کوڕى سلێمان”ى میرى میرنشینەکەدا ڕووبەڕووى شاڵاوى “ئۆزون حەسەن”بوویەوە ناوچەکانى ژێر دەسەڵاتى لەلایەن هێزەکانیەوە تاڵان و کاول کرا ، تەنانەت فەرمانڕەواى ئەم بنەماڵەیە برازایەکى “خەلەف”ى هاندا و داواى لێکرد “خەلەف” بکوژێت، تا لەبەرامبەردا وەک میرى ئەم میرنشینە بیناسێنێت.(14)بەڵام پاش ئەوەى برازاکەى “خەڵەف”ى کوشت “ئۆزون حەسەن” لەبرى ئەوەى وەک میرى میرنشینەکە بیناسێت لەناوچەکە دوورى خستەوە، ئەوەش ساویلکەیى ئەو کوردە و بآ وەفایى فەرمانڕەواى ئاق قۆینلۆکانى دەرخست. ئەمە و “ئۆزون حەسەن” لەشاڵاوێکى دیکەیدا دژایەتى “خەلیلى کوڕى سولەیمان”ى براى “خەلەف” ى کرد و ناوچەکانى ژێر دەسەڵاتى تاڵان و وێرانکرد.

        لەشاڵاوێکى دوژمنکاریانەى تریشدا فەرمانڕەواى ئاق قۆینلۆ ناوچەکانى ئامەد و میافارقینى سنوورى دەسەڵاتى میرنشینى( ئاگیلى) داگیرکرد و پاشان فەرمانى دا  بەهێزەکانی تا سامان و بەرهەمى کشتوکاڵى و سامانى ئاژەڵى دانیشتوانەکە بەتاڵان بەرن.(15) ئەم سیاسەتەش ناوچەکانى سنوورى دەسەڵاتى میرنشینى بازوکى گرتەوە و شارەکانى (حوسن کیف) و( ئارجیش) و (عەلجواز) تاڵان و وێران کران.

 

        سیاسەتێکى ترى ئەم بنەماڵە تورکمانیە راگوێزانى چەند هۆزێکى تورکمانى بوو بۆ ناوچە کوردنشینەکان و نیشتەجآ بوونیان بوو تیایدا، لەوانە “ئۆزون حەسەن” چەند هۆزێکى تورکمانى بۆ سنوورى دەسەڵاتى میرنشینى چەمشکرک راگواست و لەنێو هۆزە کوردییەکاندا نیشتەجێى کردن. ئەوەش سیاسەتێکى بەتورک کردن بوو کە ئەو بنەماڵە لەماوەى دەسەڵاتیاندا پەیڕەویان کرد و هەوڵیاندا سیماى کوردانەى کۆمەڵگاى کوردەوارى تێکبدەن و بەکۆمەڵگەى تورکمانى ئاڵوگۆڕى بکەن. (16)

        ئەو سیاسەتەى ئۆزون حەسەن فەرمانڕەواى ئاق قۆینلۆ لەو ناوچانەى داگیرى دەکردن پەیڕەوى دەکرد ، فەرمانڕەواکانى دواى خۆیشى پەیڕەویانکرد. ئەوان کە لە ماوەى سى ساڵدا دەستیان بەسەر ناوچەیەکى فراوانى کوردستاندا گرت و لەو ماوەیەدا چەندین ناوچەى کوردنشینیان داگیر کرد و دواتر وێرانیان کردن و سەدان پارچە زەوى کشتوکاڵیان سووتاند ، رۆڵێکى گەورەشیان بینى لە ڕاگواستنى هەزاران خێزانى تورکمانی لە هەرێمەکانى تورکمانستانەوە بۆ ناوچە کوردنشینەکان و بەخشینى زەوى کشتوکاڵى پێیان و دابینکردنى بژێوى ژیان بۆیان، ئەمە و سەرەڕاى ئەوەى ئەو کۆچ پێکردنى تورکمانیانە هاوکارى ئەو بنەماڵەیەى کرد تا وەک هێزى چەکدار لەریزەکانى سوپاى ئاق قۆینلۆدا خزمەت بکەن.

        وەک پێشتر سەرنجمان دایە پاڵ “ئۆزون حەسەنى فەرمانڕەواى ئەم بنەماڵەیە لە یەکەمین هەوڵى سیاسیدا سەرەتا بەرزاییەکانى ئەرمەنستان و کوردستانى داگیرکرد و پاشان لەساڵى “872ک / 1467ز” لە باشوورى ئەرمەنستان سوپاى “جیهان شاى قەرەقۆینلۆ”ى شکاند و لەو شەڕەدا سەرى (جیهان شاى) بۆ “ئەبو سەعیدى کوڕى سوڵتان (موحەممەد”ى تەیمور)ى وەک سووکایەتى پێکردن بۆ هاوپەیمانى جیهان شا نارد و سەرى “حەسەنى کوڕى جیهان شا”شى بۆ سوڵتان محەمەدى دووهەمى عوسمانى هاوپەیمانى نارد. ئەو کارەى ئەو فەرمانڕەوایەى ئاق قۆینلۆ لە هەرێمێکى کوردنشیندا و ساڵێک ململانآ لەگەڵ نەیارەکەیدا بارودۆخى کوردەکانى نائارام و دژوارکردبوو، بەڕادەیەک نائارامى بارودۆخى سیاسى و شەڕەکان هۆکارى سووتاندنى زەوییە کشتوکاڵیەکان و رەز و باخەکان بوون، هەروەها دیاربەکریش کە لەناوچە کوردییە دیارەکان و خاوەنى سەدان بەرهەمى کشتوکاڵى جۆراوجۆربوو هەر لە دانەوێڵە و میوە و لۆکە و زەیتون و دەیان شار و شارۆچکە و سەدان گوند و ئاوەدانیان بەناوچەکە بەخشیووە،(17) بەڵام بەهۆى ئەوەى ناوچەکە لەلایەک مەڵبەندى ململانێى ئەو هیزانەبوو، لەلایەکى دیکەوە ئەو زەوییە کشتوکاڵى و دەرامەتە ئابوورییانە بەدەست سەرۆک هۆز و میرە کوردەکانەوە بوو، بەردەوام کەوتبوونە بەر شاڵاوى ئەو هێزانە بەگشتى و بنەماڵەى ئاق قۆینلۆ بەتایبەتى ، بۆیە بارى ئابوورى ئەو سەردەمەى دانیشتوانى ئەو ناوچەیە لەمەترسیدا بوو و بارودۆخى دانیشتوانەکەى خراپ کردبوو.

        ئاق قۆینلوەکان لە ساڵى (875ک / 1470ز)، شازادە (محەمەد بەگ)یان بۆ شاڵاوى لوڕستان نارد، ئاق قۆینلوەکان بەوپەڕى دڵڕەقییەوە هێرشیان بۆ کرد، لەگەڵ ئەوەى تاڵانێکى زۆریان کرد، بەڵام سەربازانى ئاق قۆینلۆ هێندە بە ئاسانى بۆى دەرنەچوون و ڕووبەڕووى بەرگرییەکى بوێرانەى دانیشتوانى ناوچەکە بوونەوە. لەهەمان ساڵدا ئاق قۆینلوەکان سوپایەکى گەورەیان ئامادەکرد بە ئامانجى هێرش کردنە سەر قەڵاى (خوڕەم ئاباد)، لەو هێرشەیاندا ڕووبەڕووى لوڕەکان بوونەوە لە ئەنجامدا کوشتارێکى زۆریان دا، و توانییان خوڕەم ئاباد داگیربکەن، بەڵام نەیانتوانی ووە کۆتایى بهێنن بە دەسەڵاتى لوڕەکان بە تایبەت لە سەردەمى (رۆستەمى کوڕى شا حوسێن) کە لە پاش کوژرانى باوکى دەسەڵاتى وەرگرتووە و بەدرێژایى حوکمڕانى ئاق قۆینلوەکان توانیویەتى پارێزگارى لە قەڵەمڕەوى لوڕى بچوک بکات،(18)هاوکات گەر لە نەخشەى سیاسى و ئیدارەى قەڵا و ناوچە و هەرێمە کوردییەکانى سەردەمى ئاق قۆینلۆ بڕوانین، بۆمان دەردەکەوێت کە ئاق قۆینلوەکان بەشێوەیەکى گشتى خۆیان راستەوخۆ سەرپەرشتیان کردووە، دواى شاڵاوە بەرفراوانەکەى ئاق قۆینلوەکان ژمارەیەک لە میرە کوردەکان کوژران، لەوانە میر (عیزەدین هەکارى)، کە قەڵاکەیان درا بە هۆزى دونبولى کوردى، و ئامانج لەم کارە نانەوەى دووبەرەکى بوو لە نێو هۆزە کوردییەکاندا، ئەوە بوو بنەماڵەى میرانى هەکارى هەڵهاتن بۆ لاى دەسەڵاتدارانى مەمالیکى ناو وڵاتى میسر، هەروەها میرانى بنەماڵەى (حوسەن کیفاش )لەپاش داگیرکردنى قەڵاکەیان بۆ شارى حەما هەڵهاتن، بەڵام بە پێچەوانەوە لەناوچە و هەرێمەکانى جەزیرە لە پاش داگیرکردنى لەلایەن ئاق قۆینلوەکان هەندآ لەمیرەکانیان بەدیلى گیران و راگوێزکران و هەندێکى دیکەیان لەدەستى ئاق قۆینلوەکان هەڵهاتن و لەناو خاکى کوردستان توانییان خۆیان حەشار بدەن، ناوچەکانیان درا بە (چەلەبى بەگ) ، لێرەدا ئەو راستیەمان بۆ روون دەبێتەوە کە زۆربەى قەڵا و ناوچە هەرێمە کوردیەکان لەپاش داگیرکردنى لەلایەن ئاق قۆینلوەکان درا بە میر و خێڵە تورکمانەکان، هاوکات جێگەى ئاماژە بۆ کردنە کە هەندآ لەناوچە کوردییەکان دەستى ئاق قۆینلۆیان پێى نەگەیشتووە وەک فەرمانڕەوایى (ساسۆن)، لەهەمانکاتدا میرانى سوێدى بە تایبەتى میر (محەمەد کوڕى میر حەسەن) لەناوچەى دیاربەکر هاوپەیمانى (ئوزون حەسەن)ى ئاق قۆینلۆ بوون بەرامبەر بە پێدانى ناوچەکانى (خان چۆک و چیا قچورى)، بەمەش توانى هاوپەیمانى میر (محەمەد) بۆ خۆى مسۆگەر بکات و دووبەرەکى بخاتە نێوان هەردوو برا (میر محەمەد) و (میر فەخرەدین)، (19)          لەهەمان ساڵدا هەندآ لە میر و بنەماڵە کوردییەکان ڕوویان لە دەسەڵاتدارانى مەمالیک کرد ئەمەش لەبەر زەبر و زەنگ و سیاسەتى تۆقاندن و لەناوبردنى ئاق قۆینلوەکان، بەمەشەوە نەوەستان و ئەوە بوو ئوزون حەسەن بە فەرمى داواى لە سوڵتانى مەمالیک کرد کە میرە کوردیەکانى تەسلیم بکاتەوە، بەڵام دەسەڵاتدارانى مەمالیک ئەو داواى ئۆزون حەسەنیان جێبەجێ نەکرد، بەڵکو پشتگوێیان خست. (20)

        لە ئاست ئەو بارودۆخە دژوارەدا “ئەمیر شەرەف کوڕى بەدر”ى نەوەى میرەکانى جەزیرە لەتۆڵەى ئەوەى “ئۆزون حەسەن” کەلکى”ى مامى و “محەمەد و عەلى” براى کوشتبوو ساڵى “902ک / 1496ز” لە “رۆستەم کوڕى موقتەدەر”ى فەرمانڕەواى ئاق قۆینلۆ راپەڕى و بەشێکى هەرێمى جەزیرەى ئازادکرد و درێژەى بە دەسەڵاتى میرنشینى جەزیرە دا، هەروەها بۆ دەربازبوون لەو بارودۆخە دژوارە “میر شا محەمەدى شیرەوى” لە بنەماڵەى فەرمانڕەواى حوسن کیف لە بنەماڵەى ئاق قۆینلۆ ڕاپەڕى و ناوچەکەى لەژێر دەستەیى تورکمانیەکان ئازادکرد. “پیرحوسێن”ى نەوەى میرەکانى چەمشکۆک بە هاوکارى هۆزێکى تورکمانى لە ناوچەکە دەرکرد، لەلایەن بنەماڵەى ئاق قۆینلۆوە بە زۆرە ملێ بۆ ناوچەکانى سنوورى دەسەڵاتى میرنشینى چەشکۆک راگوێزرابوون ،(21) سەرەڕاى ئەو بارودۆخەى بەسەر کوردەکاندا تێپەڕى و شەڕ و ململانێ و هەوڵى کوردەکان بۆ رزگاربوون لەژێردەستەیى ، بارى ئابوورى و سیاسى و کۆمەڵایەتى و فەرهەنگێس خستبووە مەترسیەوە، نەخۆشى و ژەهراوى بوونى سامانى سروشتى کوردستان ئەوەندەى تر بارودۆخەکەى ناهەموار کردبوو، بەتایبەتى ژەهرابوونى گیاو کێڵگە کشتوکاڵییەکان و سامانى ئاژەڵ، کە زیانێکى گەورەى بە سامانى ئابوورى و بارى تەندروستى ناوچە کوردنشینەکان گەیاندبوو، لەم ڕووەوە ژەهراوى بوونى دەشتى موغان نەک هەر زیانى بەسامانى ئابوورى کوردەکان گەیاندبوو، بەڵکو لەکاتى پێکدادانى هەردوو سوپاى “ئەبو سەیدى تەیمورى” و ئۆزون حەسەن” زیانێکى زۆربەسوپاى هەردوولا گەیشت و بەشێکى زۆرى ئەسپەکانى هەردوولا لەناوچوون ، بەڵام دواجار “ئۆزون حەسەن” دەربازى بوو و تۆڵەى ئەو بارودۆخەى لە سوپا شکست خواردوەکەى “ئەبو سەعید” کردەوە و خودى “ئەبو سەعید”ى بەدیل گرت و لەسێدارەیدا ، بەو شێوازە “ئۆزون حەسەن” و بنەماڵەکەى نەک هەر بارودۆخى کوردستانیان ناهەموارکرد ، بەڵکو لە کوردستاندا نەیارەکانیشیان لەناوبردن. (22)

 

        ململانێى نێوان ئاق قۆینلۆ و قەرەقۆینلۆ:

        قەرە یوسف لە ساڵى (807ک / 1404ز) لە پاش مردنى تەیمور لەنگ لە وڵاتى شام گەڕایەوە ناوچەکانى دەسەڵاتى پێشووى، بەم گەڕانەوەیەش باروودۆخى ئاق قۆینلو شێوازێکى نوێى وەرگرت، زستانى ئەو ساڵە لە شارى موسڵ مایەوە و پاشان ڕوویکردە نسێبین و دواتر بۆ شارى ماردین، ئەوە بوو دەسەڵاتدارانى جەزیرە و خێڵەکانى ئەو ناوچەیە لە دەوروبەرى کۆبوونەوە، هەواڵى ئەم جمووجۆڵانە گەشتە قەرەیولوک لە شارى ئامەد و خۆى بۆ هێرشێک ئامادەکرد، ئەوەى جێگاى ئاماژە بۆ کردنە ئەوەیە هەردوو سوپاى قەرە قۆینلو و ئاق قۆینلوەکان بۆ ماوەى (20) بیست رۆژ لە ناوچەى (تقى) لەنێوان ماردین وحەسەن کێفا ڕووبەڕووى یەکبوونەوە، پاشان ئاشتى باڵى کێشا بەسەر پەیوەندیەکانى هەردولادا. (23)

        لەساڵى (812ک / 1409ز) قەرە یولوک خۆى بۆ شاڵاوێکى گەورە ئامادەکرد بۆ سەر شارى ماردین، چونکە قەرە یوسف لە ململانێدا بوو لەگەڵ بنەماڵەى تەیمورییەکان و جەلائیرییەکان، ئەمەش هەلێکى لەبار بوو بۆ پێکانى ئامانجەکانى، بەڵام هەر زوو قەرە یوسف بەهاوکارى میرەکانى دەورووبەرى (خەڵات) و میر بەدلیس توانییان لەدەورووبەرى شارى ئامەد شکست بە قەرە یولوک بهێنن، ئەمەش جارى دووەم بوو ئاق قۆینلوەکان بەدەستى قەرەیوسف شکست بخۆن، بەڵام لە هەمان کاتدا شارى ئامەد وەک ناوەندێکى گرنگى دەسەڵاتى ئاق قۆینلوەکان مایەوە، لە کاتێکدا قەرە قۆینلوەکان دەسەڵاتیان هەبوو  بە سەر بەشێکى زۆرى کوردستاندا.

        قەرە قۆینلوەکان بۆ ئەوەى ئاگادارى چالاکى و جموجوڵى ئاق قۆینلوەکان بن هەستان بە وەرگرتنى شارى ماردین لە بنەماڵەى (ئەرتوقى) بە شێوەیەکى  یەکجارى و بەخشینى بەمیرێکى خۆیان، هەروەها لەهەمان ساڵدا (بایبورد و تەرجان و ئەسپایرد و ئەرزنگان)ى یان خستنە ژێر رکێفى خۆیانەوە، لەسایەى ئەم هەلومەرجە نوێیەى ناوچەکەدا  پەیوەندییەکانى میرە کوردەکان و قەرەقۆینلوەکان باش بوو ئەمەش لەپێناو دانانى سنورێک بۆ مەترسییەکانى ئاق قونیلوەکان لە ناوچەکەدا.(24)

        لەساڵى (814ک / 1411ز) قەرەیوسف بەهاوکارى میرە کوردەکانى ناوچەکە خۆى ئامادەکرد بۆ پەلاماردانى ئاق قۆینلوەکان لەشارى ئامەد کە کوڕێکى قەرە یولوک وهەندآ لە میرەکانى شارەکە لە ئامادە باشیدا بوون، هێرشەکە بەتاڵانکردنى قەڵاى چەرموک دەستى پێکرد و خەڵکێکى زۆریان لێ کوشتن ئەمەش ناچارى کردن داواى ئەمانیان لێکردن بەرامبەر بە هەزار ئەسپ، بەڵام رێککەوتنەکە سەرکەوتوو نەبوو و ناوچەکە ڕووبەڕووى تاڵانى و وێرانێکى زۆر ببوویەوە(25).

        پاشان قەرە یوسف خۆى ئامادەکرد بۆ پەلاماردانى قەرەیولوک لە (ئەرغەنى) و شەڕ لەنێوان قەرە قۆینلوەکان و ئاق قۆینلوەکان دەستیپێکرد، ئەم شەڕە مانگێک زیاترى خایاند، ئەوەبوو قەرەیولوک لەم شەڕەدا شکستى خوارد و قەرەقۆینلوەکان توانیان گەمارۆى ئاق قۆینلوەکان بدەن، بەڵام لەم کاتەدا هەواڵى ئەوە گەشتە قەرەیوسف کە (شا هروخ) هێرش دەکاتە سەر شارى (تەورێز)، ئەمەش واى لە قەرەقۆینلوەکان کرد بریاربوە وازبهێنن لە ئابلوقەى ئاق قۆینلوەکان و بکشێنەوە ، ئەمەش لەپێناو پارێزگارى کردن لە شارى تەورێز، لەمیانەى ئەم هەلومەرجەدا لەسەر گۆڕەپانى سیاسى و سەربازى ناوچەکە بوارێکى باش و لەبار ڕەخسا( بەتایبەتى لە پاش گەڕانەوەى قەرەقۆینلوەکان) بۆ قەرەیولوک کە دووبارە هەوڵە فراوانخوازییەکانى دەست پێبکاتەوە بە داگیرکردنى سنجارو تاڵانکردنى کاروانەکانى موسڵ، هەروەها هێرشبردنە سەر کوردەکانى ئەو ناوچانە و تاڵانکردنى ماڵەکانیان و وێرانکردنى ناوچەکانیان. (26)

 

        لەساڵى (818ک / 1415ز) دووبارە قەرەیولوک هێرشى بردە سەر ئەرزنگان، لەوکاتەدا قەرە یوسف سەرقاڵى پیلانەکانى شاهروخ بوو، ئەوە بوو (پیرعومەر) داواى هاوکارى و یارمەتى لە قەرەیوسف کرد، ئەویش بۆ ئەو مەبەستە ئەسکەندەرى بۆ ڕەوانە کرد، پێش ئەوەى ئەسکەندەر بگاتە ئەرزنگان ئاق قۆینلوەکان ئەو ناوچانەیان تاڵان کرد و قەرە یولوک هەڵهات. (27)

        لەساڵى (820ک / 1417ز) ململانێکانى نێوان قەرەقۆینلوەکان و ئاق قۆینلوەکان لە هەرێمى دیاربەکر پەرەى سەند، بەهێرش و پەلامارى قەرەیوسف بۆ سەر ئاق قۆینلوەکان دەستیپێکرد و توانى سەرکەوتن بەسەر قەرەیولوک بەدەست بهێنێت، ئەمەش دەرفەتێکى باش بوو بۆ مەمالیکەکان بەتایبەتى (مەلیک موئەیەد شێخ مەحمودى مەملوکى) کە هێرش بکاتە سەر (مەلاتیە و بەهسەنى)، هەروەها مەمالیکەکان لە نزیکەوە زۆر بە وردى چاودێرى ململانێکانى نێوان قەرە یوسف و قەرە یولوک یان دەکرد تا سوود لەو بۆشاییە سیاسى و سەربازییەى ناوچەکە وەربگرن ، لە ئەنجامى ئەم ململانێیەشدا بە ڕێککەوتنامەیەکى ئاشتى کۆتایى پێهات بەو مەرجەى دەبێت قەرە یولوک قەڵاى ساورى بدات بە قەرە یوسف لە بەرامبەردا ملیۆنێک درهەم و دوو سەد ئەسپ و وشترێک وەربگرێت، ئەم ڕێککەوتنە ئاشتییە لەنێوانیاندا تەنها یەک ساڵى خایاند(28).

        لە پاش یەک ساڵ ئاشتى و ئاشتبوونەوە ململانێیەکانى  نێوان ئاق قۆینلوەکان و قەرە قۆینلوەکان ڕووى لە هەڵکشان کرد و بەهێرش و پەلامارى قەرە یولوک بۆ سەر شارى ماردین دەستى پێکرد، لەم هەڵمەتەدا ئاق قۆینلوەکان بەشێوەیەکى دڕندانە ناوچەکەیان تاڵان و وێرانکرد و زیانێکى زۆریان پێى گەیاند و توانیان نزیکەى (220) دووسەد و بیست گوند و (8) هەشت قەڵا ئاوارە بکەن و ناوچەکانیان بخەنە ژێر کۆنترۆڵى خۆیانەوە. ئەم ڕەفتارانەى ئاق قۆینلوەکان قەرە یوسفى توڕە کرد و هەڵمەتێکى بۆ ئامادەکرد، ناچار قەرە یولوک بەرە و ئامەد هەڵ هات و پاشان بۆ قەڵاى (النجم)، بەڵام قەرە یوسف بەمە وازى لێ نەهێنا، بەڵکو شوێنى کەوت، ئاق قۆینلوەکان هیچ چارێکیان نەما تەنها رووکردنە مەمالیکەکان نەبێت، قەرە یوسف توانى ڕووبارى فورات ببڕێت و شکست بە ئاق قۆینلوەکان بهێنێت و زیانێکى زۆریان لێ بدات، لەسەر و بەندى ئەم ڕووداوانە کوڕێکى قەرە یوسف بە ناوى (پیربوداق) هێرشى کردە سەر شارى عینتاب و توانى داگیرى بکات و (100) سەد هەزار درهەم و (40) چل ئەسپى لێسەندن، پاشان ڕوویکردە شارى (پیرە چک) هەرچەندە دانیشتوانى شارەکە قارەمانانە بەرگرییان لە شارەکە کرد، بۆیە قەرە یوسف تاڵانى و میراتى شارەکەى بەخشیە سەربازەکانى، بەمەش ئاق قۆینلوەکان شارەکەیان بەجێهێشت و ڕوویانکردە شارى حەلەب، هەرچەندە قەرە قۆینلوەکان تا نزیکى شارى حەلەب پێشڕەویان کرد، بەڵام قەرە یوسف داواى لێبوردنى لە مەمالیکەکان کرد و ئەوەى بۆ ڕوون کردنەوە کە تەنها ئامانجى سزادانى قەرە یولوک بووە ئەویش بەهۆى کردەوە ناشیرینەکانى لەشارى ماردین نەوەک بەزاندنى سنوورى دەسەڵاتى مەمالیکەکان. (29)

        لەساڵى (823ک / 1420ز) ئاق قۆینلوەکان بەسەرکردایەتى قەرە یولوک لە تۆڵەى کوڕەکەى قەرە یولوک هێرشیانکردە سەر (پیر عومەر) والى ئەرزنجان ، هاوکات (پیر عومەر) ڕووى لە (عەتاق) کردبوو، لە لایەن (پیلتن بەگى کوڕى پیر عەلى) فەرمانڕەوایى (کیفى) هەواڵى پیر عومەر گەیشتە قەرە یولوک ، ئەویش بۆ ئەم مەبەستە هەموو سوپاکەى کۆکردەوە، توانى پەلامارى (پیر عومەر) بدات و شکستى پێ بهێنێت و خودى پیر عومەریش بکوژێت. (30)

        لە ئەنجامى ململانیەکانى نێوان ئاق قۆینلوەکان و قەرە قۆینلوەکان وەک لەم کورتە باسە مێژووییەدا ئاماژەمان پێداوە، خێڵە تورکمانەکان لەڕووى سیاسیەوە ژیانەوە، جگە لە پەرە سەندن و هەڵکشانى ململانێى سەربازییەکانى نێوانیان بەهۆى هێرش و پەلامار و کارى تاڵان و وێرانکردنى زۆربەى ئەو ناوچانەى کە دەکەوتنە کۆڕەپانى شەڕەکانیان، لەگەڵ ئەوەى ئاق قۆینلوەکان چالاکى سیاسى و سەربازییەکانیان زووتر دەستى پێکردووە، کەچى قەرە قۆینلوەکان توانیویانە لەڕووى سیاسى و سەربازییەوە دەرفەتەکە بقۆزنەوە و دەسەڵاتیان بسەپێنن، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێ دەسەڵاتەکانى تر ببنە پاشکۆى قەرە قۆینلوەکان، بەتایبەتى قەڵاو سەرداریەتە کوردیەکان پێویستیان نەما تاوەک سەردەمى مەغۆلەکان ڕووبەڕووى هێرش و پەلامار و تاڵان ببنەوە، بەڵکو خاوەنى تەواوى دەسەڵات و سەروەرى قەڵا و شارەکانیان بوون و لە هەندآ کاتدا هاوشانى خێڵە تورکمانەکان بەشدارى ڕووداوەکانیان کردووە، لەلایەکى ترەوە ئاق قۆینلوەکانیش لەم دەرفەتەدا پێگەى خۆیان چەسپاندووە، قەرە قۆینلوەکان بەپێى بارودۆخ و خواستى رۆژگار هەڵوێستیان لەبەرامبەردا جودا بووە،ئاق قۆینلوەکان لە نێو ڕەوشى هەردوو هەرێمى خەڵات و دیاربەکردا چ قەرە قۆینلوەکان بە دەسەڵاتى مەرکەزى گەیشتبن یاخود نەگەیشتبن، توانیویانە ناوچەکانى خوارووى دیاربەکر بخەنە ژێر قەڵەمڕەوى خێڵەکى خۆیان و چەندان قەڵاو ناوچەى دیکەش داگیربکەن.

        لەکۆتاییدا دەتوانین بڵێین شوێنەوارى ململانێى نێوان ئاق قۆینلوەکان و قەرە قۆینلوەکان بەسەر هەرێمى دیابەکر بەگشتى و میرە کوردەکاندا بەتایبەتى بە جۆرآ دەرکەوت، کە لەهێرش و دژە هێرشى هەردوو خێَڵدا قەڵا و شار و شارۆچکەکانیان داگیردەکران و سەرانەیاندەدا، ئەمەش نائارامییەکى سیاسى لە زۆربەى کوردستاندا دروست کردبوو و کوردەکان زیانێکى زۆریان لێکەوت و زەوییان سووتێنرا، لەگەڵ ئەوەى لەلایەن قەرە یولوک و قەرە یوسفەوە، میرە کوردەکان ڕووبەڕووى هێرش بوونەوە، بەڵام لە بەڕێوەبردنى شار و قەڵاکانیاندا سەروەرى خۆیان لەدەست نەدا.

 

        ئوزون حەسەن:

        ئوزون حەسەن یەکێک بوو لە سەرکردەکانى بنەماڵەى ئاق قۆینلوەکان، لە ســاڵى (857ک / 1453ز) توانى ڕێککەوتنامەى ئاشتى لەگەڵ قەرە قۆینلوەکان واژۆ بکات، ئەم ئارامى و ئاشتیەى کە لەنێوان هەردوو لادا بەرقەرار بوو دەرفەتێکى باشى بۆ ئوزون حەسەن رەخساند کەوا خۆى ئامادە بکات بۆ دەست پێکردنى هەڵمەت و شاڵاوەکانى بۆ سەر میرە کوردەکان بە تایبەتى کوردەکانى قەڵاى (بیرە جک و سروچ) کە چەند جارێک هێرشیان کردە سەریان و ناوچەکانیان بە تاڵان برد و هیچ دەست پارێزیان لە دانیشتوانەکەیان نەکرد، پاشان هەندێک لە میرەکانى ئاق قۆینلو بە فەرمانى ئوزون حەسەن پەلامارى کوردەکانى دەوروبەرى قەڵاى (ئوروم) و کوردەکانى (ئویوم ئاغەچ) یاندا و هەموو ناوچەکانیان تاڵان و ویران کرد، جگە لە ڕەفتارە ناشیرینەکانیان هەموو دیلە کوردەکانیان لەنزیک (سەمیسات) کوشت. (31)

        سیاسەتى ئوزون حەسەن بەرامبەر میرە کوردەکان سیاسەتێکى دوژمنکارانە بوو، هەموو هەوڵەکانى لە پێناو نەهێشتنى سەروەرى دەسەڵاتە کوردیەکان بوو، بەپێچەوانەى سیاسەتى قەرە قۆینلوەکان کە سیاسەتێکى تایبەتیان هەبوو، ئەویش دەست تێوەرنەدان بوو لە کاروبارى ناوخۆى میرنیشین و دەسەڵاتە کوردیەکان، ئەمەش بۆ خۆى کەشێکى ئارامى بەخشییە ناوچە کوردیەکان و پەیوەندى دیپلۆماسى و دۆستانەى بەر قەرار کرد لەنێوان کوردەکان و قەرە قۆینلوەکان.

        ئوزون حەسەن لە هەمان ساڵدا سیاسەتێکى نوێى پێچەوانەى سیاسەتەکانى پێشووى پیادەکرد لەگەڵ میرە کوردەکان لەو کاتەى کە قەرە قۆینلوەکان سەرقاڵى خوراسان بوون، ئەویش بە پەیوەندى کردنى هەر یەک لە (میر شەمسەدینى بەدلیسى و میر ئیبراهیم بەگى سولەیمانى و میر ساسون) بە ئوزون حەسەن و مانەوەیان بۆ ماوەى یەک مانگ لەلاى، ئەمەش ڕاست و دروستى پەیوەندیەکانى نێوان هەردوولادا نیشان دەدا، بەڵام ئەوەى جێگاى ئاماژە بۆ کردنە ئەوەیە کە ئوزون حەسەن ئامانجى تایبەتى خۆى هەبوو لەم جۆرە پەیوەندیە دا کەمەبەستى زانینى هێز و تواناى میرە کوردەکان و ئاشنابوون بوو بەناوچە کوردییەکان تاکوو داگیرکردنى کارێکى ئاسان بێت. (32)

        لەچوارچێوەى بەرنامە و پیلانەکانى ئوزون حەسەن بەرامبەر بە میرە کوردەکان ئەمجارەیان بیانوى بە (شێخ حەسەنى کوردى) گرد کە پەیوەندى دۆستانەى هەبوو لەگەڵ قەرەقۆینلوەکان، بەڵام (شێخ حەسەنى کوردى) لە پێناو پاراستنى (چەمشگەزەک) هەنگاوێکى ژیرانەى نواند بە دڵنیاکردنى نوێنەرى ئوزون حەسەن، ئەویش بووە هۆى ئەوەى کە ئاق قۆینلوەکان ناوچەکانیان بەجێبهێڵن، ڕوو بکەنە (بەشیر) و پاشان بۆ قەڵاى (عەتاق) و داواى لە میر (شاهین بەگى)کرد کەوا ملکەچى خۆییان بۆ ڕابگەیەنێت، بەڵام ئەو قایل نەبوو، بە داواکاریەکەى، بۆیە ئوزون حەسەن بڕیارى هێرش کردنى دا و سوپاکەى توانى قەڵاکەیان بەناوى (میهرانییان) داگیر بکات و بیخاتە ژێر دەسەڵاتى خۆیان، دواتر سەربازانى ئاق قۆینلوەکان پەلامارى شارى (نسیبین) و گوندەکانى دەروبەرى ماردین یاندا، جگە لە تاڵان و وێرانکردن سەروەت و سامانێکى زۆریان کۆکردەوە(33).

        لە سەروبەندى ڕووداوەکانى ململانێى نێوان ئاق قۆینلوەکان و قەرە قۆینلوەکان لە ساڵى (857ک / 1452ز) (تۆقانى کوڕى عەرەبشاى ئایینلو) هێرشى کردە سەر ئەرزنگان، بەڵام سەرکەوتوو نەبوو لەداگیرکردنى، پاشان ئوزون حەسەن ڕووى کردە مەرداسیەکان و زیانێکى زۆرى پێ گەیاندن و پاشان گەڕایەوە ئەرزنگان، هەروەها لە چوارچێوەى بەرنامە داگیرکارییەکانى پەلامارى (حێن کیفا) یدا و هەوڵێکى زۆریدا داگیریبکات، بەڵام سەرکەوتوو نەبوو، دواجار ئوزون حەسەن پەیماننامەیەکى لەگەڵ (مەلیک خەلەف) واژۆکرد و زێڕ و زیوێکى زۆریان لێ سەند و دواتر ڕووى لە (باتمان) کرد، ئەوەى جێگاى ئاماژە بۆ کردنە ئوزون حەسەن وازى لە (حێن کێفا) نەهێنا و هەوڵەکانى بەردەوام بوو بۆ داگیرکردنى، لەسەر وبەندى ئەم ڕووداوانە ئاق قۆینلوەکان ڕوویان کردە جەزیرە ، هەر چەندە لەم ناوچەیەدا قەرە یولوک وەک ئاماژەمان بۆ کرد (سآ) جار بەرامبەر ئەسکەندەر شکستى خوارد بوو، لەگەڵ ئەوەشدا، میرانى جەزیرە لە پێناو پاراستنى ناوچەکانى خۆیان لە مەترسیەکانى ئاق قۆینلوەکان ئەگەر بۆ ماوەیەکى کاتیش بێت دیارییان پێشکەش بە ئوزون حەسەن کرد، لەوێوە ئاق قۆینلوەکان ڕوویان لە شێخ کەندى کرد. (34)

        ئوزون حەسەن لە ساڵى (866ک / 1461ز) سوپایەکى ئامادەکرد بەسەرکردایەتى (خەلیل تواجى) بەمەبەستى پەلاماردانى قەڵاى هەیسەم پاش گەمارۆدانى توانیان داگیرى بکەن و هەموو دیلەکانى نێو قەڵاکە کە نزیکەى (200) دوو سەد کورد دەبوون هەموویان کوشت، پاشان ڕوویان کردە (حێن کێفا) مەلیک خەلەف توانى لە هەموو هێرش و پەلاماردانەکانى ئاق قۆینلوەکان خۆى ڕاگرێت و شکستیان پێ بهێنێت، ئوزون حەسەن لە ڕووى سەربازییەوە سەرکەوتوو نەبوو ناچار پەناى بردە بەر تەکتیک بەهاندانى دوو کەس بەناوەکانى (زەین ولعابدین و مەلیک ئەیوبى) کە هەر دووکیان ئامۆزاى مەلیک خەلەفن، تا بتوانن مەلیل خەلەف بکوژن بەرامبەر ئەم کارەیان (حێن کێفا)یان پێى دەسپێرآ، ئەوەبوو ئوزون حەسەن بەو تەکتیکە توانى دوو ئامانج بپێکێت: یەکەمیان نەهێشتنى مەترسیەکانى مەلیک خەلەف لەسەر ئاق قۆینلوەکان، دووەمیان داگیرکردنى (حێن کیفا) لەلایەن خۆیانەوە بوو. (35)

        ئاق قۆینلوەکان لە ساڵى (869ک / 1464ز) بە فەرمانى ئوزون حەسەن فەرمانیاندا بە (خەلیل تواجى) تا خۆى ئامادە بکات بۆ هەڵمەتێکى گەورە بۆ سەر ناوچەکانى دەوروبەرى (حێن کێفا) بە تایبەتى کوردە یەزیدییەکان کە کەوتنە بەر شاڵاو و پەلامارى دڕندانەى ئاق قۆینلوەکان کە بەهیچ شێوەیەک دەست پارێزیان لێى نەکردن، جگە لە تاڵان و وێرانکردنى ناوچەکانیان. (36)

 

        دووبارە ئوزون حەسەن لە ساڵى (871ک / 1366ز) لەشکرێکى ئامادەکرد بە سەرکردایەتى برایەکى بەناوى (جیهانشا) بۆ داگیرکردنى قەڵاکانى کوردستان، بەر لەوەى قەرە قۆینلوەکان شاڵاوى خۆیان بکەن بۆ سەر هەرێمى دیاربەکر و خەڵات، ئەوەبوو ئاق قۆینلوەکان ڕوویان لە قەڵاى (شاخ) لە جەزیرە و (میهرانى) کرد و گەمارۆیاندا، هاوکات (عەلى بەگى پەروانە)تەرجیلى ، گەمارۆدا و داگیریانکرد، پاشان (عەلى قوچە) قەڵاى نەوشادى داگیر کرد، قەڵاى (عینودار) و قەڵاى (پاڵو) یان داگیرکرد، هاوکات قەرە قۆینلوەکان بە لەشکرێکەوە توانیان قەڵاى خەڵات داگیر بکەن، لە سەروبەندى ئەم ڕووداونەدا ئوزون حەسەن پەلامارى (سعیرت)ىدا، لەوکاتەدا هەواڵى لەشکرى عوسمانییەکانى پێگەشت کەوا ڕوویان لە (قویلە حەسار)کردووە، ئەویش ڕووى لە ئەرزنگان کرد، هەرچەندە هەردوولا هەندآ پێکدادان لەنێوانیاندا روویدا، بەڵام توانیان لە ڕێگەى چەند نوێنەرێک لە نێوان هەردوولادا ڕێککەوتنامەیەک واژۆ بکەن و ئاشتى و ئارامى باڵ بکێشێت بەسەر پەیوەندییەکانیان لە ناوچەکەدا . (37)

        لەهەمان ساڵدا ئوزون حەسەن ڕووى لە رەقە کرد و میرەکانى قەڵاى عەتاق و قەڵاکانى کوردستان ملکەچى خۆیان بۆ راگەیاند.

        جپهانشاى قەرە قۆینلوەکان لە ساڵى (871ک / 1466ز) بڕیارى هێرشێکى بەرفراوانیدا بۆ سەر ئاق قۆینلوەکان لە دیاربەکر، لە ئەنجامى ئەم پەلامارەدا (جیهانشاى) قەرە قۆینلوەکان کوژرا و دەوڵەتى قەرە قۆینلوەکان ڕووى لەهەڵدێر کرد، بەمجۆرە ئوزون حەسەن سنورى قەڵەمڕەوى قەرە قۆینلوەکانى بۆ واڵا بوو، پاشان ڕووى لەشارى بەغداد کرد، هەروەها هەندآ لە میرە کوردەکان ملکەچى خۆیان بۆ ڕاگەیاند، جگە لە (شا عەلى حاجیلوى) قەرەقۆینلۆى حوکمڕانى (هەولێر و سنجار) بە هەمان شێوەى میرە کوردەکان ملکەچى خۆى بۆ ئوزون حەسەن ڕاگەیاند. (38)

        لەپاش کوژرانى (جیهانشا) سوڵتان (ئەبو سەعید) عێراق و ئازەربایجانى بە موڵکى خۆى زانى، ئەوەبوو لە ساڵى (872ک / 1467ز) لە خۆراسانەوە سوپایەکى گەورەى ئامادەکرد بۆ سەر ئاق قۆینلوەکان، لەمیانەى ئەم ڕووداوانەدا ئوزون حەسەن بە نوێنەرێک پەیامێکى بۆ ڕەوانە کرد و تێیدا ئەوەى بۆ روونکردبوەوە کە عێراق بۆ سوڵتان (ئەبو سەعید) بێت و ئازەربایجانیش بۆ خۆى (ئوزون حەسەن)، بەڵام سوڵتان بەم پێشنیارە ڕازى نەبوو، ئەمەش دۆخەکەى ئاڵۆزترکرد، هەردوولا لە ساڵى (873ک / 1468ز) ڕووبەڕووى یەکتربوونەوە، سەرئەنجام ئوزون حەسەن سەرکەوتنى بەدەستهێنا و سوڵتان (ئەبو سەعید)یش کوژرا، پاشان ئوزون حەسەن (میر داروغە)ى بۆ مەملەکەتە تازەکەى دامەزراند، بەمەش بەشێکى هەرێمى کوردستان و هەمەدان و دەوروبەرى لەژێر فەرمانڕەوایى ئاق قۆینلوەکاندا بوون. (39)

        هەندآ لە سەرکردەکانى ئاق قۆینلوەکان درێژەیان دا بە هەڵمەت و پەلامارەکانى خۆیان بۆ ناوچەکانى دەوروبەرى (هەولێر و موسڵ و بەغدا)، هەروەها لە ساڵى (873ک / 1468ز)دا ئاق قۆینلوەکان پاش سەرکەوتنەکانیان ڕوویانکردە قەڵاکانى کوردستان و دەستیان نەپاراست لە خراپەکارى و تاڵان و وێران کردن و کوشتارى کوردەکان.

        ئوزون حەسەن لەپاش کوشتنى (جیهانشاى) قەرەقۆینلۆ دە ساڵ فەرمانڕەوایى ئاق قۆینلوەکانى کرد، لە ساڵى (882ک / 1477ز) لە تەمەنى پەنجاو چوارساڵیدا کۆچى دوایى کرد، لەپاش خۆى بەپێى نەریتى خێڵەکییان (خەلیل)ى کوڕە گەورەى ببووە سەردار و گەورەى ئاق قۆینلوەکان. (40)

        لەکۆتاییدا دەتوانین بڵێین ململانێى بەردەوامى بنەماڵەى ئوزون حەسەن دەرفەتێکى باشى رەخساند بۆ سەفەوییەکان تا شار و شارۆچکەکانى سنورى دەسەڵاتى ئاق قۆینلوەکان داگیر بکەن و کۆتایى بە بنەماڵەى ئوزون حەسەن بهێنن، بە نەمانى دەسەڵاتى دەوڵەتى ئاق قۆینلوەکان تەواوى کوردستان بە شێوەیەکى کاتى سەربەخۆبوو و میرە کوردەکان گەڕانەوە سەر زێدى باوباپیرانیان تا دەستپێکردنى ململانییەکانى عوسمانیەکان و سەفەویەکان لەسەر خاکى کوردستان.

●●●

 

*) پ. ى. د. ئاراس فەریق زەینەڵ، سکوڵى زانستە مرۆڤایەتییەکان، بەشى مێژوو.

 

 

 

 

 

          ثةراويَــزةكان

1. علاء محمود قداوى : العراق في القرن التاسع الهجري ، ل 41 – 44.

2. بايةندوربيةكان: بةواتاى زةوى هةميش بةثيت و بةرةكةت ديَت.(البغدادي :سبائك الذهب في معرفة قبائل العرب ،(د.م.ت) ، ل 92.

3. الغياثى : التاريخ الغياثى ، ل 237 ؛ احمد كسروى : تاريخ، ل 20.

4. كاظم الموسوي :مادة اق قويونلو، دائرة المعارف الاسلامية الكبرىQ ، ج1/ص283 ؛ رابيعة فتاح : كوردستان لة سةدةى ثازدةى زاينيدا ، ل 119.

5. استرابادى: كتاب بزم و رزم، ل 369 – 370.

6. الديار البكرية ، ج1 /10 – 20.

7. بؤ زياتر زانيارى برِوانة ئاراس فةريق زةينةل: ثيَوةندية ديبلؤماسى و بازرطانيةكانى كورد لةسةردةمى بوةييةكاندا ، دكتؤراه نامة ،2008، ز. سليَمانى .

8. رشيد فض الله الهمدانى : جامع التواريخ ، ل 768.

9. بؤ زياتر زانيارى برِوانة: د.زرار صديق توفيق: كردستان في القرن الثامن الهجري ، ل 191 – 240.

10. رابيعة فتاح : س. ث ، ل 132.

11. المقريزى : السلوك لمعرفة دول الملوك ، 4/1/ص 181.

12. المقريزى :السلوك لمعرفة دول الملوك ، 4/1/ص 181.

13. ابوبكر الطهراني : الديار البكرية ، ل 54.

14. البدليسي :شرفنامة ، 204 – 205 ؛ محمد امين زكي بط ، خولاصة ، 2/368.

15. البدليسى : شرفنامة ،249.

16. محمد امين زكي بط ، خولاصة ، 2/ 367 .

17. د.زرار صديق توفيق : س. ث ، ل 297.

18. ابوبكر الطهراني : س. ث  ، ج2/ص 551  ؛ البدليسى : شرفنامة ، ل 197 ، 205.

19. البدليسي : شرفنامة ، ل 177.

20. رابيعة فتاح ، س- ث ، ل 177.

21. محمد امين زكي بط : خولاصة ، 2/367.

22. ثيكولوسكايا: تاريخ ايران ، ل 440.

23. ابوبكر طهراني : س- ث ،ج2/ ص 248.

24. : السلوك ، ج6/ص 248.

25. رابيعة فتاح ، س، ث،ل 134 – 135.

26. المقريزي : السلوك ، 6 / 292 ، الغياثي : س- ث ، 242.

27. المقريزي : السلوك ، 6/ 376.

28. ابن مجد : ابناء ، ج3/ 131 – 133.

29. ابن تغري البردي : النجوم الزاهرة، ح 14/ ص 70.

30. حافظ ابرو : زبدة، ح2 / 738 ؛ ابوبكر طهراني : س- ث، ج1 / ص70.

31. ابوبكر طهراني : س- ث – ، 1/214 – 215.

32. بؤ زياتر زانيارى بروانة (رابيعه فتاح ) : س – ث ، 156 – 157.

33. ابوبكر طهراني : س- ث- ،ج 1/ص230.

34. البدليسي : شرفنامة ، 314 ؛ ابوبكر طهراني : س- ث، ج1/ص 240.

35. ابوبكر طهراني : س-ث، ج2/ ل 367.

36. رابيعة فتاح: س-ث، ل 164.

37. عباس العزاوى : تأريخ العراق ، ج3/228.

38. الغياثي : س-ث-/330؛ علي شاكر : دولة الآق قونيلو ، ص7.

39. ابوبكر طهراني : س-ث، ج2/ ص 449.

40. بؤ زياتر زانيارى بروانة (رابيعة فتاح : س- ث، ل 180).

 

ليستى سةرضاوةكان

1. كتاب دياربكرية، تصحيح: نجاتى لوغال وفاروق سومر ،كتابخانة طهوري ، تهران : 1356 ه.ش)، ض2

2. استر ابادي : كتابى بزم ورزم ، اوقاف مطبعه سى ، (استانبول :1928).

3. حافظ ابرو: زبدة الواريخ ، تصحيح سيد كمال حاج سيد جوادي ، سازمان ضاث وانتشارات وزارت فرهنط وارشاد اسلامي ، (تهران :1372).

4. رشيد الدين فضل الله : جامع التواريخ بكوشش ، بهمن كريمى ،انتشارات اقيال ، تهران.

5. البدليسى : شرفنامة ، ت – مةلا جميل رؤذبيانى ،  موكريانى ، اربيل ، 2001.

6. ابن تغري البردي : النجوم الزاهرة في ملوك مصر والقاهرة ، دار الكتب المصرية، القاهرة : 1949.

7. الغياثي: التأريخ الغياثي ، تحقيق – طارق نافع ، مطبعة اسعد ، (بغداد : 1975).

8. المقديزي: السلوك لمعرفة دول الملوك،تحقيق محمد عبدالقادر عطا، دار الكتب العلمية،(بيروت، 1997).

9. احمد كسروي : تاريخ ثانصد سالة خوزستان ، انتشارات بنطاة مطبوعات طوتنبرط ، (تهران : 1330).

10. زرار صديق توفيق : كردستان في القرن الهجري ، مؤسسة موكرياني ، اربيل ، 2001.

11. عباس العزاوي: تأريخ العراق بين الاحتلالين ، مطبعة بغداد الحديثة ، بغداد ، 1936.

12. محمد أمين زكي بط : خولاصةيةكى تاريخى كوردوكوردستان .

13. على شاكر علي : دولة الاق قوينلو في الاناخول والعراق ، بحث مقبول بالنشر في مجلة المؤرخ العربي .

14. علاء محمود قداوي: العراق في القرن التاسع الهجري/ رسالة دكتوراة، كلية الاداب،جامعة الموصل، 1993.

15. البغدادي :سبائك الذهب في معرفة قبائل العرب ، (د- م- ت).

16. كاظم الموسوي: مادة اق قويونلو ، دائرة المعارف الاسلامية الكبرىQ، مركز دائرة المعارف اسلامي بزرط ، (طهران :1991).

17. رابيعة فةتاح شيخ محمد : كوردستان لةسةدةى ثازدةى زاينيدا ، ضاث يةكةم ، 2005، هةوليَر.

18. ئاراس فةريق زةينةلَ: ثيَوةندية ديبلؤماسى وبازرطانيةكانى كورد لة سةردةمى بوةيهيةكاندا، دكتوراة نامة ، ز-سليَمانى ، 2008.

19. ثيكولوسكايا: تأريخ ايران از دوران باستان تاثايان سدة هجدهم ، ت- كريم كشاورز ، (تهران : 1333 ه – ش).



نووسراوه‌ له‌لایه‌ن
didar othman

ئاق قۆینلۆ (٨١٠ – ٩٠٢ ک / ١٤٠٧ – ١٤٩٦ ز) Reviewed by Unknown on 11:11:00 م Rating: 5

ليست هناك تعليقات:

نموذج الاتصال

الاسم

بريد إلكتروني *

رسالة *

يتم التشغيل بواسطة Blogger.