مەولانا لە دیدی توێژەرانی ئەوروپی ئەمریكاییەوە

گفتوگۆ: ژینۆ عەبدولڵا
هاوكار: سۆزان عومەر

مامۆستا محەمەد حمە ساڵح تۆفیق، نووسەر و وەڕگێڕس كتێبی (ڕیبازی سۆفیگەری نەقشەبەندی- خالیدی)، لە دیدی چەند توێژەرەێكی ئەوروپی و ئەمریكی و  ڕۆژهەڵاتناسەوە، باس لە دید و تێڕوانیەنەكانی مەولاناخالیدی نە قشە بەندی و چەند لایەنێكی تری مەولانا دەكات، بۆ زیاتر ئاشنابوون بە ناوەڕۆكی ئەم كتێبەو لایەنەشاراوەكانی مەولانا، ئەم دیدارەمان لە گەڵ ئەنجامدا.
•    خاك/ بایەخی ئێوە بۆ مەولانا خالید و رێبازی سۆفیگەرێتییەكەی لە بەر چییەو جیهانبینیی ئەم پیاوە لە سەردەمی خۆیدا چۆن بووە؟
ــ مامۆستا محەمەد /  ساڵی 2006 لە دیداری مەولانا خالیددا ، كە لە سلێمانی رێكخرا، برادەرانی سەرپەرشتیاری ئەو دیدارە وەرگێڕانی كۆمەڵە بابەتێكیان بەرەوڕووی من كردەوە دەربارەی مەولانا خالید، كە لە گۆڤارێكی دیراساتی فەرەنسیدا بڵاوكرابۆوە. گۆڤارەكە بە دوو بەشی ئینگلیری و فەرەنسی دەردەچوو، بەشە ئینگلیزییەكەی دوانزە باس و لێكۆڵینەوەی نۆ توێژەری ناوداری جیهانیی لەخۆگرتبوو. تەرجەمەی ئەم بەشە ئینگلیزییەی بە من سپێردرا كە بیكەم بە كوردی و بەشە فەرەنسییەكەشی دكتۆر هەڵكەوت حەكیم لەئەستۆی گرت كە لە پاریس دەژی و دكتۆراكەشی لە بواری رێبازی تەسەوفی نەقشبەندی و مەولانا خالیددایە. ئەم بەشە لە دیدارەكەدا بە جیا لە كتێبێكدا چاپكرا و 450 لاپەڕە دەرچووە، كە سەرجەمیان توێژینەوەی تێر و تەسەل و شیكاریی وردن لەبارەی تەرقەتی تەسەوفی نەقشبەندی و رێبازەكەی مەولانا خالیدەوە كە بە “موجەددیدیی خالیدی” ناسراوە و توێژەرەكان هەموویان ناوی دیاری ئەوروپی و ئەمریكین كە ئەمانەن: (مارتن ڤان بروینەسن، سمۆیلا پاگانی، بوتروس ئەبومەننە، تێری زاركۆن، ئیسحاق وایزمەن، حامید ئاڵـگار، مێشێڵ كامپەر، فلۆریان سۆبیرۆژ، ئارسەر بوهلەر). من كە یەكەمجار لێكۆڵینەوەكانم خوێندەوە زۆر سەرم سوڕما ئەمانە چۆن و بە چ شێوەیەك لە وردەكاریی مەولانا خالید و رێبازەكەیان كۆڵیوەتەوە و هەستێكی سەیرم لا دروست بوو، باشە ئێمەیەك كە مەولانا خالید خەڵكی لای خۆمانە لە سلێمانی و قەرەداخ ژیاوە و مێژووەكەیشی زۆر دوور نیە بۆ شتێكی ئەوتۆی لەبارەوە نازانین؟

•    خاك / ئەو توێژەرانە زیاتر لەسەر چ چەمكێك وەستاون؟

ــ مامۆستا محەمەد / لەسەر ژیانی مەولانا خالید، لەسەر تەریقەتی نەقشبەندی  و ململانێكانی لەگەڵ تەریقەتی قادری و مەسەلەی تەشەنە كردن و بڵاوبوونەوەی ئەم تەریقەتە لە وڵاتی عوسمانیدا لە سلێمانییەوە بۆ بەغدا و شام و ئەستەمبووڵ و تەواوی ئیمپراتۆرێتی عوسمانی و تەنانەت  پەڕیوەتەوە بۆ ناو موسڵمانانی وڵاتانی قەوقاز كە دواتر كەوتوونەتە ژێر ركێفی دەوڵەتی رووسیای قەیسەری و لەوێ‌َ كاریگەری و رۆڵێكی باڵای بووە تەنانەت ئەو خەڵكە شۆڕشگێڕانەی لە داغستان و  چیچانستان دژی ڕووسیای قەیسەری دەجەنگان كاریگەریی ئەم تەریقەتەیان لە سەر بووە، لە قۆڵی رۆژهەڵاتیشەوە و لە ڕێی حەجەوە گەیشتووەتە موسڵمانانی هندستان و ئیندۆنیسیا.

•    خاك/  نهێنیی ئەم بەرفراوانییە چیە كە باسی دەكەی؟

ــ مامۆستا محەمەد / دەوڵەتی عوسمانی خۆی دەوڵەتێكی تیۆكراتیی ئاینیی سوننە مەزەب بووە و یەك لە كۆڵەكەكانی حوكم كردنی بە ناوی خیلافەتی ئیسلامەوە ئەم مەسەلەی سۆفیگەرێتییە بووە كە رەگ و ریشەیەكی قووڵی لە مێژووی دەوڵەتە ئیسلامییەكانی پێش خۆیدا و بەردەوام مەزەب و رێبازە جۆراوجۆرەكان لە ناكۆكی و ململانێدا بوون لەگەڵ یەكتر. ئەڵبەتە دوو مەزەب یان رێبازی سەرەكیی سوننە و شیعە هەر لە سەرەتاكانی ئیسلامەوە ئامادەگی خۆیان هەبووە و بەردەوام ركابەری یەكتر بوون و لە نێو هەر یەكەشیان كۆمەڵێك لق و پۆ سەریانهەڵداوە. سەبارەت بە مەزهەبی سوننەش كە لێرەدا زیاتر مەبەستە ململانێی چوار رێبازی تری چەشنی حەنەفی و شافیعی و تاد .. هەن لە لایەك و ململانێی شەریعەت و تەریقەت بەردەوام ئامادەگیی خۆیان هەبووە و ئەمی دواییشیانی چەندین لق و رێبازی خۆی لێ‌ پەیدا بووە، بە درێژایی مێژووی تەسەوفی ئیسلامی، چەشنی سوهرەوەردی و چشتی و رەفاعی و قادری و نەقشبەندی و چەندینی تریش. رابەرانی تەریقەتی نەقشبەندی چەندین سەدە پێش مەولانا خالید ئەم رێبازەیان داهێناوە لە بەڵخ و بوخارا،  لە سەردەستی خواجە بەهادین كە بە شاهی نەقشبەند ناسراوە و رابەرانی وەك مەولانا جەلالەدینی  رۆمی و شێخ ئەحمەدی سرهندی و شاە غوڵام عەلی و پاشانیش مەولانا خالیدی تێدا هەڵكەوتووە، كە ئەمی دواییان بە تازەكەرەوەی تەریقەتەكە و گونجاندنی لەگەڵ چەرخ و سەردەمی خۆیدا دەناسرێت بە ناوی “تەریقەتی نەقشبەندیی موجەددیدی ــ خالیدی” شۆرەتی رۆیشتووە. مەولانا لە     كوردستان و بە حوكمی ئەوەی خەڵكی سلێمانی بووە لێرەوە بە گەرمی بانگەشەی بۆ تەیقەتەكەی كردووە و خەڵكێكی هێجگار زۆری شوێن كەوتووە وەك رابەرێكی گەنجی پڕ عیلم و زانستی ئیسلامی و بە رادەیەك تەریقەتی باوی ئەو سەرددەمەی قادریی خستووەتە مەترسیی كەمبوونەوەی دەسەڵات و هەژموونەوە كە شێخ مارفی نۆدێ‌ رابەراییەتی كردووە و ململانێیەكی توند لە نێوانیاندا بەرپا ببێت و ئاژاوە و پشێوییەكی زۆر بكەوێتە سلێمانییەوە. دواتر ئەنجامەكە وا بكەوێتەوە كە مەولانا بە هەر هۆیكەوە بووبێت، كە تا ئێستا بە تەواوەتی نەزانراوە، شاری سلێمانی بەجێبێڵێت لە ساڵی 1820 دا و روو بكاتە بەغدا كە خەڵكێكی زۆر و زانا بەناوبانگە ئاینییەكای ئەو شارە باوەشی بۆ بكەنەوە، بەڵام لەوێش لە بەر پێگە و مەترسیی كەسایەتیی ئەم پیاوە نەیانهێشتووە ئۆقرە بگرێت و ئاویان كردووەتە ژێری و دڵی والیی بەغدایان لێ‌ كرمێ‌ كردووە و لەوێشەوە هەر ئەو ساڵە ئاوارەی شام بووە و لە شاری دیمەشق گیرساوەتەوە و ئیرشادیی بۆ رێبازەكەی كردووە بەڵام لەوێش زۆری نەخایاندووە و بە هۆی نەخۆشیی تاعوونەوە ساڵی 1927 كۆچی دوایی كردووە و هەر لەو شارە نێژراوە. دواتر لە ڕێگەی خەلیفەكانیەوە، كە بەشێكی زۆریان كورد بوون، ئەم تەریقەتە بڵاوبووەتەوە و بە چوار لای جیهانی ئیمپراتۆرێتی عوسمانیدا تەشەنەی كردوە.

•    خاك/ هۆكاری ئەوە چی بووە كە زیاتر خەڵك لە سلێمانی ڕوویانكردووەتە ئەم تەریقەت و رێبازەی مەولانا خالید؟

ــ مامۆستا محەمەد /  مەولانا خالید ساڵی 1810 لە سەرەتای لاوێتیدا، لە سەر دەستی زاناو مەلا بەناوبانگەكانی وڵاتی خۆمان خوێندوویەتی و ئیجازەی مەلایەتی لە سەردەستی زانای بەناوبانگ شێخ محەمەد قەسیمی سنەییدا وەرگرتووە. دواتر تینوو بووە بە زانستی  زیاتری ئیسلامیی ئەو سەردەمە و لەو سۆنگەیەوە  بە یاوەریی دەروێشێكی هندی، وەك دەڵێن پێیوتووە كە تاقە زانا و رابەرێك تینوێتیی ئەو بۆ زانست دەشكێنێت كەوا لە هندستانە، سەری خۆی هەڵگرتووە  و روویكردووەتە ئەو وڵاتە و چەند مانگێك قۆناخ بە قۆناخ بە خاكی ئێران و ئەفغانستاندا ڕۆیشتووە تا گەیشتووەتە شاری دەلهی، كە لەو دەمەدا ناوەندێكی شۆرەتداری خواپەرستیی ئیسلامی بووە. مەولانا لەو شارەدا لە سەر دەستی شێخ ئەحمەدی دەهلەوی خوێندنی زانستە ئیسلامییە جۆراوجۆرەكانی ئەو سەردەمەی تەواو كردووە  پاش ئەوەی لە خزمەتی شێخەكەیدا، كە رابەری رێبازی موجەددیدیی نەقشبەندی بووە، نزیكەی ساڵێك ماوەتەوە و بە دڵ خزمەتی تەكێكەی كردووە و تەمەسسوكی بە رێبازی ئەم شێخەیەوە كردووە و ئەمیش پەروەردەیەكی باشی كردووە و ئیجازەی بانگەشە و بڵاوكردنەوەی پێنج تەریقەتی داوەتێ‌ لەوانە قادری، سوهرەوەردی، نەقشبەندی، چشتی.  مەولانای تەژی و پڕ لە زانستی ئیسلامی لە رێگەی دووری گەڕانەوەیدا بۆ وڵات بە شارەكانی ئەفغانستان و ئێراندا لە هەر شارێك كەوتووەتە گفتوگۆ و مشتومڕ و سەلماندنی بەڵگەی راست و بەهێزی ئاداب و رسوماتی رێبازە نەقشبەندییە تازەكەی لە گەڵ مەلا و زانایانی ئاینیی ئەو شارانەدا و ژمارەیەكی  زۆریان هاتوونەتە سەر رێبازەكەی و تەمەسسوكیان پێوە كردووە، كە یەك لەوانە مەلا قەسیمی مامۆستاكەی خۆی بووە لە شاری سنە كەوا ئیجازەی مەلایەتی لێوەرگرتووە و بە هەمان شێوەش لە لاهور و ئەسفەهان و شیراز و شوێنانی تریش خەڵكێكی زۆر شوێن رێبازەكەی كەوتوون. یەكەمجار مەولانا خالید پاش گەڕانەوەی چووەتە بەغدا و والی سەرپەرشتیی تەكێیەكی گەورەی لە سەر ڕووباری دیجلە بەرەوڕوو كردەوە و كە تەكێی ئەحسایی بووە و ناوی ناوە خالیدییە. لەوێ‌ زانای گەورەكانی بەغدا بۆیان دەردەكەێت كە ئەم پیاوە تەواو كامڵە و عیلمی زۆری پێیە، بۆیە زۆرێك لە زانایانی بەغدا و خەڵكی ئەو شارە هاتوونەتە سەر تەریقەتی نەقشبەندیی خالیدی. سەعید پاشای والی بەغداد چەند جارێك سەردانی ئەم زانا بلیمەتەی كردووە و نزیك بووە لە تەریقەتەكەوە، مەحموود پاشای بابانیش ئەو كاتەی كە دەچێتە بەغدا سەردانی مەولانا خالید دەكات و داوای لێدەكات بگەڕێتەوە بۆ سلێمانی و ئەویش دەست نانێت بە روویەوە ڕازی دەبێت و دێتەوە بۆ سلێمانی و لە مزگەوتی عەبدوڕەحمان پاشای بابان، كە ئێستا ناوی مزگەوتی بابەعەلییە، خەریكی كاری تەدریس و ئیرشاد بوو و خەڵكێكی زۆری شار و دەوروبەری لەلای ئەم دەیانخوێند، هەروەها خەڵكێكی زۆر لە بازرگان و “كاسبهای شەهری” و خەڵكی ئاسایی ناو شاری سلێمانی و شارەزوور و قەرەداغ و هەورامان لە چواردەوری كۆبوونەتەوە و تەمەسسوكیان بە تەریقەتەكەیەوە كردووە. دواتر ئەم خانەقایەی ئێستای بۆ دروست دەكرێت.
هەر لەو سەروبەندەدا شێخ مارفی نۆی، كە زانایەكی گەورە و رابەری تەریقەتی دەروێشیی قادریی باڵادەست بووە و لای میرەكانی بابان دەسەڵاتێكی دینیی گەورەی هەبووە و لەگەڵ گواستنەوەی پایتەختی میرنشیندا لە قەڵاچوالانەوە هاتووەتە سلێمانی و مزگەوتی گەورەی پێ‌ سپێردراوە كە تەدریسی كردووە و مەولانا خالید و تەریقەتەكەی و ئەم چەشنە پەرۆشی و كۆبوونەوەی خەڵكە لە دەوری دەبێتە هۆی مەترسییەكی گەورە بۆی و بە ركابەری دەسەڵاتی خۆی دادەنێت و دەترسێت “بەڕەی لە ژێَر پێ‌ بكێشێتەوە” و لای میرانی بابان جێی ئەم بگرێتەوە، بە تایبەتی كە ئەمانیش بایەخێكی زۆریان پێدەدا و بۆیە لێی دەبێتە دوژمن و بە لە ئاین لادەری لەقەڵەم دەدا و خوێنی حەڵاڵ دەكات و تەنانەت خەڵكیشی دەنێرێتە سەر كە بیكوژن.
ئیتر لەمەوە ململانێكی كۆمەڵایەتی لەشاردا دروست بووە كاتێك شێخ مارفی نۆدێ‌ خاوەنی تەریقەتی قادری هەستی كردوە، ئەم پیاوە دەسەڵاتەكانی زیاتر دەبێت، ڕە نگە بە بارێكی تردا بشكێتەوە، لە ساڵانی  1812 ــ 1820 لە سلێمانیدا دووبەرەكییەكی زۆر هەبووە و وەك پێشتر ئاماژەم بۆ كرد تەنانەت هەوڵی كوشتنی مەولانا خالید دراوە و میرەكانی بابان یەكەمجار بایەخێكی زۆر یان پێداوە.  ئەنجام تادێت دووبەرەكی و ململانێ‌ لە نێوان تەریقەتی قادری و نەقشبەندی توندتر دەبێت و شێخ مارف زۆر ناڕازی بووە و بە توندی بەرەنگاری بووەتەوە و بەیاننامەیەكی بە زمانی عەرەبی لە سەر دەركردووە بە ناوی “تحریر الخگاب فی الرّد علی خالد الكدّاب”، كە تێیدا مەولانا خالیدی بە درۆزن و ساختەكار ناساندووە. بێگومان ئەم بەیانە ململانێیەكی گەورەی لێكەوتووەتەوە و لە ویلایەتی بەغدا، كە لە مێژەوە چەقی دەسەڵاتی عەباسییەكان و دەوڵەتەكانی دوای ئەوانیش بووە، ناكۆكی و ململانێ ئەخاتە نێوان زانا و سۆفییە ناودارەكانی بەغداد، كە هەر یەكە و پشتگیریی لایەك دەكەن و تەنانەت زۆر كتێب و بەیان و دەستنووس هەموو بەرپەرچی ئەو بەیانەی شێخ مارف دەدەنەوە و پێدادەگرن كە مەولانا خالید پیاوێكی وا بەتوانایە كە وای لێهاتووە میرەكانی بابانیش لە  تەریقەتەكەی نزیك ببنەوە و ئەمەش بۆ زانایەكی پایەبەرز و بەهێزی وەك شێخ مارفی نۆدێ‌ لە داماڵینی دەسەڵاتەوە نزیك بوو، تەنانەت كار گەیشتە ئەوەی  هەندێ‌ لە خزمەكانی شێخ ماف وایان  بچنە سەر تەریقەتی نەقشبەندی كە یەك لەوانە شێخ ئەحمەدی سەردار بووە كەوا كەسێكی دەسەڵاتدار بووە و دواتر لە ناوچەكانی سەرگەڵوو و كەلكە سماق و دەوروبەریان ڕێبازی نەقشبەندی بڵاوكردووەتەوە. دواتر شێخ عوسمانی سەراجەدین دەناسێ‌ كە لە بەغدا و لە مزگەوتی شێخ عەبدولقادری گەیلانی دەخوێنێت و دەبنە دۆستی یەكتر و تەمەسسوك دەكات بە تەریقەتەكەیەوە و دەیكاتە خەلیفەی خۆی.ئەڵبەتە لە بەغدا ئەم دوو تەریقەتە و پەیڕەوانیان هیچ ململانێیەكیان لە نێواندا نابێت و هاتوچۆی یەكتریش دەكەن چونكە چەشنی سلێمانی هیچ بەرژەوەندی و دەسەڵاتێك لە نێواندا نیە و ئەڵبەتە مەولانا خالید ئیجازەی ئیرشادی تەریقەتی قادریشی دراوەتێ‌ لە لایەن شێخ ئەحمەدی دەهلەویی رابەریەوە. مەولانا خالید چ لە سلێمانییەوە چ لە بەغداوە ساڵانە هاوینان چووە بۆ هەورامان و میوانی شێخ عوسمانی سەراجەدینی خەلیفەی بووە و دواتر هەر لە ڕێگەی ئەمیشەوە تەریقەتەكە لە هەوراماندا بڵاودەبێتەوە.
لە پاش دروستبوونی ئەم ناكۆكی و ئاڵۆزییە مەولانا لە سلێمانی دەتۆرێ‌ و بەجێیدێڵێت و پێموایە كارێكی باشی كردووە چونكە ئەگەر وای نەكردایە ئەوە شەڕ و دووبەرەكییەكی وێنكەر ڕوویدەدا لە سلێمانی و ئەم بەشەی كوردستان بەگشتیدا، چونكە مەولانا خالید دەسەڵاتێكی بەرفراوانی هەبووە تێیدا. ئەڵبەتە ئەگەر خۆی بمایە ئەوا دەسەڵاتێكی گەورەی لە كوردستان و زۆرێك لە ویلایەتەكانی دەوڵەتی عوسمانیدا پەیدا دەكرد و رەنگە رەوتی مێژوو بە جۆرێكی تر بكەوتایەتەوە، ئەبوو بەڵام پاش كۆچكردنی بۆ شام مەرگ مەودای نەدا و لە ساڵی 1827دا بە نەخۆشی تاعوون خۆی  كۆچی دواییان كرد. برایەكی بە ناوی مەحموود ساحێب لەگەڵیدا چووە بۆ شام بەڵام حەمەخانی برای و دایكی لێرە ماونەتەوە.
مەولانا خالید وای لێهاتووە كە مەترسی و نیگەرانی بۆ سەر دەسەڵاتی میرەكانی بابان دروست بكات و بێگومان مەترسیش بووە بۆ سەر دەسەڵات و پێگەی ئابووری و كۆمەڵایەتی و ئاینیی شێخ مارفی نۆدێ‌. ئەڵبەتە پایە و مەقامی شێخ مارف هێندە گەورە بووە كە لە ساڵی 1830 كۆچی دوایی دەكات لە گردی سەیوان دەنێژرێ‌ و دوای ئەو كە سڵێمان پاشای بابان كۆچی دوایی دەكات بە تەنیشت شێخ مارفەوە دەنێژرێ‌ وەك پیرۆزییەك بۆ پایە و مەقامی ئەم زاتە، ئەمە خۆی لە خۆیدا دەسەڵاتێكی دینیی گەورەیە دەسەڵاتی ئابووری و كۆمەڵایەتی و ئەمانە لەو سەردەمە تایبەتمەندی خۆی هەبووە. كەواتە كەسێك لەم پایەبەرزی و دەسەڵاتەدا بووبێت چۆن رێگە دەدات ركابەرێكی وەك مەولانا خالیدی بەو شوێنكەوتووە زۆرەوە بۆ دروست بێت و هێز و دەسەڵاتی بخاتە مەترسییەوە. چونكە دوای سەفەری مەولانا خالید رێبازی نەقشبەندی لە سلێمانی و شوێنەكانی تری كوردستاندا زۆر بڵاوبووەوە بەڵام بەرهەڵستیی نەدەكرا.

•     خاك / خاڵە هاوبەشەكانی نێوان ئەم دوو تەریقەتە چی بووە چونكە خاڵی هاوبەشی زۆر یان هەیە لە خاڵە جیاوازەكان بەڵام بۆ ئەمە دروست بووە ئەم ململانێ‌ نێوانیان  هۆكاری ئەمە چی بووە؟

ــ مامۆستا محەمەد / وەك ئاماژەم بۆ كرد رێباز و تەریقەتەكانی تەسەوف زۆریان خاڵی هاوبەشی تێدابوو، بەڵام ئاداب و ڕێوڕەسمی خواپەرستییان جیاوازیی تێدایە. لە نەقشبەندیدا بەهێمنی بەڕێوەدەچێ‌ و لە قادریدا پێچەوانەیە.

•    خاك/ ئەو توێژەرانەی باستكردن هیچ ئاماژەیەكیان بەوە داوە كە ئەمە كوردە؟  مەولانا بەهۆی ئەم تەریقەتە بەناوبانگەیەوە بووە بە كەسایەتییەكی جیهانیی كورد تا چەند توانیوێتی خۆی وەك كورد بناسێنێت؟

ــ  مامۆستا محەمەد / راستە مەولانا خالید وەك نەتەوە كورد بووە بەڵام ئەو سەردەمە ئەو تەنها وەك موسڵمانێك بانگەشەی بۆ رێبازەكەی كردووە و راستە زۆرێك لە خەلیفەكانیش كورد بوون بەڵام باوەڕ ناكەم هیچ پەیوەندییەكی بە مەسەلەی نەتەوایەتییەوە بووبێت و هیچ دەمارگیرییەكی بۆ هەبووبێت. ئەڵبەتە زۆر نەشیاوە بە ئەقڵی ناسیۆنالیستیی ئەم سەردەمەمان لە بیروبۆچوونی خەڵكی ئەو چەرخ و سەردەمە بڕوانین كە بە خوێی چێشتیش بیری نەتەوەیی لە كۆمەڵگەی ئەو دەمەی كورددا پەیدا نەبووبوو.
لە ساڵی 1820دا كڵۆدێۆس جەیمس ڕیچ، نوێنەری كۆمپانیای ڕۆژهەڵاتی بەریتانی ــ هندی وەكو دەسەڵاتدارێكی ئینگلیز بە گەشتێك هاتووە بۆ شاری سلێمانی وماوەیەكی تێدا ماوەتەوە و بە وردی بەسەرهاتی گەشتەكەی لە كتێبێكدا نووسیوە و باس لەوە دەكات كاتێ‌ كە هاتووەتە ئەم شارە تازە مەولانا خالید بەجێیهێشتووە و باس لە ئاڵۆزی و شپرزەیی شار دەكات و چۆن میرەكانی بابان لەناوخۆیاندا ناكۆك بوون و چۆن میرنشینی بابان شوێنی  جەنگ و ململانێی نێوان دەوڵەتی عوسمانی و ئێران بووە و لەو سۆنگەیەوە ناچار بوون پایتەختی میرنشینەكەیان بگۆڕن لە تاو ستەم و دەستێوەردانی هەردوو لایان.

•     خاك/ كورد چۆن توانیویەتی سوود لە ناوبانگەكەی مەولانا خالید نەقشبەندی بكات؟

ــ  مامۆستا محەمەد / پێموایە ئەمە بەشێكە لە مێژووی ئیسلامەتی كورد و مەزهەب و رێباز و تەریقەتەكانی سۆفیگەریی كورد. مەولانا خالید كە چووە لە شام دانیشتووە یان چووە بۆ هندستان تەریقەتی وەرگرتووە یان چووە بۆ هەر شوێنێكی تر و بانگەشەی بۆ تەریقەتەكەی كردووە تەنها وەك رابەرێكی سۆفیی كورد كاری كردووە و لە هەر نەتەوەیەكی تریش بوایە هەر وای دەكرد. ئەگەر مەولانا خالید بە هەر شێوەیەك بوایە لە سلێمانی بمایەتەوە لای میرنشینی بابان ئەوا لەوانەیە شەڕی دەستەوئێخە دروستبوایە ئەوە ڕۆحێكی یاخی دەبوو بەڵام دیارە گیانی لێبووردەی زیاتر تێدابووە بۆیە مەیدانی ململانێكەی چۆڵـكردووە.
•     خاك/ چۆن سوود لە مێژوو ببینین؟ جەنابت ئەوروپا و ئەمریكا و وڵاتانی دەرەوەت بینیوە ئەوان كە ڕووداوێك ڕوودەدات شیكردنەوەی بۆ دەكەن بەڵام مێژوونووسەكانی خۆمان كە ڕووداوە مێژووییەكان باس دەكەن و وەك خۆی دەیگێڕنەوە بێئەوەی خوێندنەوەی بۆ بكەن. لە مێژووی سۆفیگەریی ناوچەكەدا زۆربەی رابەرەكانی كورد بوون بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە  كە ئەمانە چ سوودێكیان بە كورد گەیاندووە؟
ــ مامۆستا محەمەد/ من پێشتر وتم تەسەوفی كورد تەنها بەشێكە لە مێژووی ئیسلامەتی كورد و هیچ كاتێك وەك مەسەلەیەكی نەتەوایەتیی كورد یان عەرەب یان تورك و تاد .. مامەڵەی لەگەڵ نەكراوە چونكە خۆی سروشتی ئاین هەر بەو شێوەیە، ئاینی یەهوودی و هەندێ‌ گرووپ و مەزەبی كەمینەی لێبەدەر و ئاینی ئیسلامیش گشتگیرە بۆ هەموو میللەت ونەتەوەیەك و بە هەمان شێوەش سۆفیگەریی ئیسلامی رەچاوی جیاوازیی نەتەوەیی میللەتانی موسڵمانی نەكردووە بە ئێستاشیەوە. ئەگەر لە مێژووی تەسەوفی ئیسلامیدا بەشێك لە شێخ و رابەرانی كورد بووبێتن ئەوە زۆرێك لە مورید و دەروێشانیان بێجگە لە هاوزمان و هاونەتەوەی خۆیان خەڵكانی تری غەیرە كوردیش بوون و مەسەلەی نەتەوەی تێدا نەخوێندراوەتەوە بە ئێستاشەوە. ئەوە سۆز و ختووكەی ناسیۆنالیستیی ئەم سەردەمەمانە كە دەخوازین رابەرانی تەسەوف و پیاوێكی هەڵكەوتووی كوردی بواری سۆفیگەریی  وەك مەولانا خالید لە سەدەی نۆزدەدا شتێكی بۆ كورد بكردایە، چونكە كورد بووە و بانگەشەكەی لە سلێمانی و كوردستانەوە دەستپێكردووە و زۆرێك لە خەلیفەكانی كورد بوون!
راستە لە مێژووی دەوڵەتی شاهەنشاهیی ئێران و پاش تەشەنە كردنی مەزهەبی شیعەگەری لە سەر دەستی سەفەوییەكان، كە پێش ئەوان زۆرینەی میللەتانی ئەو وڵاتە سوننە مەزەب بوون، شیعەگەریی توندڕەو وەك شێوە ئاینێكی جیاكار مامەڵەی لەگەڵ دەكرا لە شەڕوشۆڕ و ململانێ‌ مێژووییەكانی دەوڵەتی ئێران لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانیی سوننە مەزەبی دراوسێیدا بە درێژایی چەندین سەدە. میسریش لە سەردەمی دەوڵەتی فاتمیدا زۆربەی خەڵكەكەی شیعە مەزەب بوون و پاشتر و بە تایبەتی لە سەردەمی دەوڵەتی ئەییوبیدا زۆرێكیان بوونەوە بە سوننە مەزەب.
ئێمەی كوردیش، بە خولیا و سۆزی نەتەوەیی ئەمڕۆمان حەزمان دەكرد رابەرێكی سۆفیی كورد دەوڵەتێكی قنج و قیتی بۆ دروست بكردینایە، بەڵام ئەو دەوڵەتە هەرگیز لە دەوڵەتەكەی سەڵاحەدینی ئەییوبی باشتر نەدەبوو، چونكە سروشتی ئاین و تەسەوف وایە و دەبێ‌ لەوە زیاتری لێ‌ داوا نەكەین. با رابردوو لە پشتی خۆمانەوە بەجێبێڵین و بۆ حاڵی ئەمڕۆمان بگرین!

نووسراوه‌ له‌لایه‌ن
didar othman