Top Ad unit 728 × 90

ڕێكلامی بازرگانی (5000 / مانگانه‌)

لێکۆڵینەوەیەکی مێژوویی دەربارەی هۆزی شوان

84

بەهجەت ئەحمەد (*)

پێشەکییەکی کورت:

        ئەگەر سەیرى پێکهاتەى نەتەوەى کورد بکەین ئەوا ئەم نەتەوەیە لەچەندین هۆزو تیرەیەک پێکهاتووە و دابەش بوون بەسەر ناوچەیەکانى کوردستاندا، ئەمەش واى کردووە ناوچەیەک بۆ ناوچەیەکى تر جۆریک لە جیاوازى  هەبێت لە رووى  کلتوورى و هەڵسو کەوت و نەریتەوە، ئێمە لەم لێکۆڵینەوەیەدا مەبەستمان ئەوە نیە کە بیرى هۆزایەتى و دەمارگیرى و  عەشیرەتایەتى زیندووبکەینەوە یان کەم و کورتى ئەم هۆز یان ئەو هۆز دەربخەین،  بەڵکو مەبەستمانە چەردەیەک لەزانیارى لەوبارەوە بخەینەرووکە دواجاربەشێک دەبێت لەکۆى مێژووى نەتەوەکەمان ،  بۆیە بەباشمان زانى  کورتەیەک لەسەر هۆزى شوان ئامادەبکەین وەکو هۆزێکى نەتەوەیى کورد کەلەقۆناغە مێژویەکاندا رۆڵى بەرچاویان گێڕاوەو هەیە لە قوربانى دان و بەرخودان  دژى دوژمنانى کورد.

        بۆیە ئێمە لەم باسەدا سەربوردێکى  مێژووى و کۆمەڵایەتى ئەم هۆزە باس دەکەین لەرووى بنەچەو شوینى نیشتە جێبوون و ژمارەى دانیشتوان و ژمارەى گوندەکان و داب و نەریت و رۆڵیان لەناوچەکەدا، ئەگەرچى ئەم بابەتەى کە ئێمە لەم بارەیەوە ئامادەمان کردووە بێ کەم و کورتى نیە،  و داواکارم لە خوێنەران لە هەڵەو کەم و کورتیەکان ببورن، بەڵام ئێمە لە ئامادەکردنى ئەم بابەتەدا بەپشت بەستن بەهەندێ لەو سەرچاوە زانستیانە زانیاریەکانمان خستۆتە روو کە تایبەتمەندە لەو بارەیەوە.

 

        ناو و بنچینەى هۆزى شوان:

        دەربارەى  ناوى شوان بیرو بۆچوونى جیاواز هەیە وخراوەتە ڕوو، هەندێک بنەچەى خەڵکەکە وهەندێک کارو پیشە وهەندێکى تریش هەڵکەوتەو شێوازو رووبەرى خاکەکەى  کردۆتە بنەما بۆ داڕشتنى ناوى هۆزەکە، نوسەرى رووسى (ڤێلجێڤسکى) دەڵێ:(لەسەرووترى کەرکوک لەو شوێنەى مەڕوماڵات بەخێوکردن باوە هەر لە کۆنەوە خێڵێکى کوردى یان ڕاستتر  گروپە خێڵێکى کوردى دەژى و ناوێکى زۆر تایبەتى هەیەکە(شوانە) واتە شوانى مەڕوماڵاتى ورد ، دراوسێى خێڵێکى بچوکى نیشتە جێن بەناوى بزێنى.(1)

        ئیدمۆندز دەڵێ: ئەم ناوچەیە لەوەڕگاى نایاب و زۆر باشە بۆ مەڕو ماڵات، لێرەشدا شوان بەواتاى لەوەڕاندنى مەڕوماڵاتە. (2)

        مێجەرسۆن لەگەشتەکەیدا بەناوى (میرزا غوڵام حوسێن شیرازى)ەوە دەڵێ (لە ڕۆشتنماندا بۆ سلێمانى هەتا بەخاکى هەمەوەندەکاندا تێنەپەڕین، لە کەرکوکەوە شەفیق ئەفەندى بڕیارى گۆڕینى ڕێگاکەیدا ، سەرەتا کەمێک بەرەو باکور هەڵکشاین بەنێو زنجیرەیەک گردۆڵکەى نزمدا پێشرەوى کردین ، دواتر بەزەوى شواندا تێپەڕین ، شوان خێڵێکى بەهێزە ، بەڵام بێ وەى وخەریکى ئاژەڵدارین هەروەکو لەناوەکەیاندا هاتووە).(3)   جەمال بابانیش لە نوسینەکەیدا ناوى ناوچەى شوان دەگێڕێتەوە بۆ ناوى خێڵەکە و دەڵێ: (شوان لەناوى سەر کێشترین خێڵى ناوچەکەوە ەرگیراوە).(4) مێژوونوس مەلاجەمیل ڕۆژبەیانى  لەڕووى مێژوویەوە  لەم بابەتە دەکۆڵێتەوە ودەڵێ( خێڵى شوان بەشێکە لەم شوانکارەیەى کەلەسەردەى پێنجەمدا خاوەن دەوڵەتێکى بەهێزبوون هەر لەکەنارى  کەنداو تا شیرازیان  بەدەستەوە بوو پایتەختەکەیان  لە قەلاى (دارالامان) ى چیاى ئیگ بووە لەسەدەى یانزە ودوانزە ى زاینەوە پەرتەوازەبوونە ، ئەم بەشەیان لەسەر ڕێگەیان کەرکوک –پردێ  گەورەترین گوندی  خۆیان بەناوى (دارەمان) ەوە دروستکراوە.(5)

        د.رفیق شوانى لەلێکۆلینەوە زمانەوانیەکانیدا پشت بەستن بە بۆ چوونەکەى  ڕۆژبەیانى هەمان بۆچوونى هەیە خێڵى شوان دەگەڕێنێتەوە سەر خێڵى شوانکارە(6) مەردۆخیش دەڵێ: (خێڵى شوان لە کەرکوک و خانەقین  هەیە).(7) وحەمید ئێزد پەنا دەڵێ: (لەنێو فەیلیەکانى لوڕى بچوکیشدا  گەلێ خێڵى پەراگەندەى کوردى وەکو (شوان ….هتد) هەیە.(8) و یەکێک لەلقەکانى  یەک لە خێڵە سەرەکیەکانى لوڕ بەناوى (ڕەشەوەند) پەرش و بڵاون لە ناوچەکانى کرماشانەوە تا خورەم ئاباد ومەهران وبەدرەو خانەقین دا ژیاون، بونیان لە شوانیشدا ئاماژەى پێکراوە لە نوسینەکەى دەزگاى هەواڵگرى بەریتانیدا دەڵێ: (لە ڕێدار و لەناوەندى ناوچەى شوان کۆبوونەتەوە).(9) جگە لەمانەش لێکچونێکى زۆرنزیک هەیە لەنێوان شێوە زارى دەوروبەروناوچەکانى بەدرەو خانەقین وکرماشان وئەوناوەدا ، کەچى لەگەڵ شێوەزارى دەوروبەرى خۆیدا وەکو خێڵەکانى شێوە  ناوى دەوروبەرى  خۆیدا وەکو خێڵەکانى هەمەوەند ، شێخ بزێنى  وئەوانى تردا جیاوازە.(10)

        دەربارەى وشەى (شوان ) د.رەفیق شوانى دەڵێ : (ڕەنگە لە (شوهان) ى هۆزى کوردى (پشتکوە)ەوە هاتبێت و وشەکەیان لە (شوهان) یان لە(شوان) ەوە بۆ (شاەوان)سەر وبن کردووە.(11)

        لەهەموو ئەمانەوە دەگەینە ئەو دەرئەنجامەى  کەناوى شوان  وەکو ناوچە لە ناوى خێڵى شوانەوە هاتووە ، ئەگەر ناوى خێڵەکەش لەڕووى ڕیشەى مێژووییەوە  گروپێک بێت لە خێڵى شوانکارە پێویستى بە لێکۆڵینەوەى زانستیانەى تر هەیە .بەڵام هەڵگرتنى ناوى شوان و مانەوەى بۆ ئەم قۆناغە و دابرانى بەسەر ئەم گروپەدا هەڵکەوتنى  شوێن ورووبەرو گونجانى بۆ ئاژەڵدارى رۆڵى گرنگى گێراوە لەو ناوەدا.

        دەربارەى  بنەچەى هۆزى شوان  زۆر دیدو بۆچوون خراوەتە سەریان ، عەبدول جەلیل فەیلى دەربارەى بنەچەى شوان دەڵێ : (هەندێ مێژوونوس هەروەها بەبۆچوونى ئێمەش خێڵى شوان  ڕەنگە بەشێک بێت لە (شەوهانى )لوڕى هۆزى شوانى کارە نیشتەجێى لوڕستان بوونە  لەساڵى(451-751)دەسەڵاتدار بوونە میرنشینیان هەبووە واتە لەسەدەى (5)کۆچیدا  لەلایەن دەسەڵاتدارانى ئێرانەوە شا ئیسماعیلى سەفەوى کۆتاى بە دەسەڵاتیان هاتووە ئێستا ئەم هۆزەى شوانى باکورى رۆژهەڵاتى کەرکوک پاشماوەى ئەوانن و لەم شوێنەى پارێزگاى کەرکوک نیشتەجێبوون (*) لەبەر ئەوەى لێکچوونێکى زۆر لەبارەى شێوە زارو خورەوشت ودابونەریتانە لە گەڵ لوڕدایە.(12) رۆژهەڵاتناسى ناودار(سپایزەر) لەکتێبى اقوام میسۆپۆتامیا) دەڵێت  خێڵى شوان بەشێکن لەهۆزى گەورەى شکاک کەلە خێڵەکانى (شوکاک ، شوان، شاوەڵى ، شەکەفتى،  موکرى ، بۆتان)پێک هاتووە .بەڵام خەسرەوى ئەردەڵانى لەکتێبى (هۆزو تیرەى کورد)دا دەڵێت: خێڵى شوان لەبنەڕەتدا  لەنەوەى (گاوانن) کە کوردى دەورووبەرى کەرکوکن.        کەچى عباس عزاوى (شەوهانى )کردۆتە (شەهوان) وگوایە دەڵێت: بنەچەیان عەرەبە ، بەڵام ئەمرۆ هەموویان کوردن وهەندێکى تر دەڵێن شوان بەواتاى بەخێوکردنى مەروماڵاتە.(13)

        سەرەراى ئەم هەموو بیرو بۆچونانە یەکێک لە پیاوە ناسراوەکانى هۆزى شوان (هابیل شەوکەت) دەڵێ (شوان و بیبانى وداودە یەک بنەماڵەبوونەو لەئێرانەوە هاتوون، بەشێکى لە خوارووى کەرکوک وبەشێکى لە نزیک  پردێ نیشتەجێ بوون وبەشێکى تریان نیشتە جێ نەبوون بەمەڕوماڵاتەکانیانەوە بۆ باکورى رۆژهەڵاتى کەرکوک رۆیشتون،  نیشتەجێیەکان هەمیشە بە کۆچەرەکانیان ووتووە شولنەکان .(14) ئەگەر بنەچەى خاوێن و یەک بنەچەیى لەسەر ئاستى ناوچەکە تێکراى گوندەکان پێویستى بەلێکۆلینەوەى قوڵتروسەلماندنى زانستیانەهەبێت، بەلام ئەوا لەم لێکۆلینەوەیەدا بەپێى توانا هەوڵدراوە لەرێگەى کتێب و سەرچاوەى زانستیانەو لەزارى هەندێ لەکەسایەتیە ناسراوەکانى شوان بنەچەى هۆزى شوان دیارى بکرێن.

        بەشێوەیەکى گشتى شوان دووبەشە (شوانى کیشک) و(شوانى سەرخاسە)ئەم دووبەشە لەم تیرانە پێک هاتوون :

        1. تاژەوەندى: بنەماڵەى ماڵى کوێخا رەجەب وحاجى بەیخان و دێى سمایل بەگى و خدرشرین و قەرەبڵاخ و ناروجەى حاجى جەرجیس و ئەحمەد رەجەب دەگرێتەوە یان پێیاندەوترێت تایفەى (یاخى)، کە بنەماڵەى کوێخا رەجەبە. بنەماڵەى کوێخا رەجەب بەشێوەى زارى شوانى کیشک قسە دەکەن کە لە خانەقین و کرماشانیەوە نزیکن  دەچێتە سەر لوڕ.

        2. رەشەوەندى: (د.رەفیق شوانى ) دەڵێ: بەلاى منەوە خەڵکى گوندى (قولى بەگ) لەم تیرەیەن، چونکە زۆر لە یەکتریەوە لە رووى دەربرینى قسەکردن و هەلسوکەوتیانەوە نزیکن و هاوسێى یەکیشن  ئەمانیش هەر بە زارى کیشک قسە دەکەن.

        3. تیرەى (ورام) کە دێکانى (مۆرد، تورکە، تەپەکورە، تەرەقە، دووشوان،  تورکمان باخ، برایم زاڵە، کارێزەى خاڵخالان) دەگرێتەوە، ئەم گوندانەش لەرووى زارو هەلسوکەوتیانەوە لە دووتیرەکەى تر جیاوازترن.(15)

        تیرەکانى هۆزى شوان زۆربەیان پێنج پشتى خۆیان دەزانن و زۆر کەمن ئەوانەى کەهەشت پشتى خۆیان بزانن،  زۆربەى گوندەکانى ناوشوان ئاغاو بەگن  وخاوەن زەوییان نەبووە تەنها کوێخا یان هەبووە وەکو کوێخا (عوبێد مارس )و کوێخا(قادر محمد)ى سمایل بەگ و کوێخا(عەلى ناروجە) و کوێخا (زامنى جوڵحان)….. وچەند کوێخایەکە تر. و سەرۆک خێڵى شوان (عەلی حەسەن)(*) بووە کەدەکاتە باوکى کوێخا رەجەب و باپیرى کوێخا ئەحمەدى سەرۆک خێڵى شوانى ئێستا. لە هەموو ئەم بیرووبۆچوونانەدا دەگەینە ئەو دەرئەنجامەى کە دەتوانین بڵێین شوان یەکێکە لە خێڵە کۆن و رەسەنەکانى کورد و زیاتر لەهەشت سەدەیە لەم ناوچەیەدا دەژین کەپێى دەڵێن شوان وبەشێکى گرنگى پارێزگاى کەرکوک پێکدێنن.

 

        دانیشتوانى هۆزى شوان:

        لەبەر گەلێک هۆى سیاسى وکارگێرى ونەبوونى ئەمن وئاسایش و نەبوونى کەرەستەو ئامێرى زانستى بۆ ئامارو سەرژمێرى کەمی خەڵکى شارەزاو دڵسۆز …هتد زۆربەى سەرژمێریەکانى عێراق بەگشتى و کوردستان بەتایبەتى جێگەى بڕواو متمانە نین ودانیشتوانى ناوچەکان زۆر جار بەپێچەوانەى یاساکانى زۆر بوون وکومبوونى دانیشتوانەوە ئاسایى نین ، بۆیە دانیشتوانى ناوچەى شوانیش لەم دیاردەیە بەدەر نیە،  لەلایەک هەموو ئەو خەمڵاندن ومەزەندەکاریانەى لە نوسینى گەڕیدەو ڕۆژهەڵاتناس و کوردناسەکاندا بەرچاو دەکەون لەسەر شوان وەکو خێڵ نوسراون نەک وەکو ناوچە، ئەدمۆندز بە (11) هەزار کەس (16) و محمد مەردۆخى بە (2000) خێزان دایناوە.(17)

        م. جمال بابانیش لە کتێبەکەیدا بە(16282) هەزار کەسى داناوە.(18) لە لایەکى ترەوە سەرژمێرییەکانى عێراق وەکو ناوچە ئەنجام دراوە، بەڵام دواى تێپەڕبوونى (40) ساڵ تا(50) ساڵ دانیشتوانەکەى نەک هەر زیادى نەکردووە بەڵکو کەمیش بۆتەوە یەکەم سەرژمێرى کەدەست کەوتبێ لەسەر ناوچەى شوان بریتییە لەو سەرژمێرییەى بۆ هەڵبژاردنەکانى ئەنجومەنى گەل (مجلس الشعب) لە ساڵى 1946 ئامادەکراوە، وە بەپێی سەرژمێرى ساڵى 1956 دانیشتوانەکەى گەیشتۆتە (12789)کەس بە شوان وپردێوە لە و هەڵبژاردنەدا دووەم ناوچەى هەڵبژاردنەکان پێک دێنن ، دووکە س بۆ ئەو پۆستى دەست نیشان کراوە یەکێکیان بەپێی زۆرینەى دەنگ ببێتە نوێنەرى ناوچەکە ، تەنها نێرینەو تەمەن سەروو هەژدەساڵ  بۆیان هەبووە دەنگ بدەن وکۆى گشتیان (773)کەس بووە.کەچى لە سەرژمێرى ساڵى 1947دا(11200)کەس بووە و لەسەرژمێرى ساڵى 1957یشدا (13302) کەس بووە لەوانە (6814) کەسیان نێرینەو (6288) کەسیشیان مێینەبوە .(19)

        لەسەرژمێرى ساڵى 1965 یشدا گەیشتۆتە (15279)کەس و لەسەرژمێرى ساڵانەى 1970 ژمارەى دانیشتوانى ناوچەکە(16324)کەس بووە .(20)  دواى حەوت ساڵى تر لەسەرژمێرى  ساڵى 1977دا بوو بە (16902) کەس، ئەمەدواین سەرژمێرى گشتى ناوچەکە بوو لەلایەن حکومەتى ناوەندیەوە ئەنجام دراوە، بێجگە لەو لێژنەیەى بۆ نەخشەدانان وپیلان دانانى پەرەپێدانى لادێکان دروست کرا لەعێراقدا ساڵى 1982 بۆ کۆکردنەوەى  گوندەکانى شوان لێکۆلینەوەیەکیان پێشکەش کردووە  ناوچەکەیان بە(2116)خێزان  و(12799)کەس لە قەڵەمداوە تا هەموو ناوچەکە لە 22 کۆمەڵگەدا کۆبوونەتەوە.(21)هەروەها مێجەرسۆنیش دانیشتوانى شوانى بە (15)هەزار کەس داناوە.(22)

        م. جمال بابان لە پەرتۆکێکیدا لەساڵى 1976چاپکراوە ژمارەى دانیشتوانى شوانى بە (16282) کەس داناوە وەکو لەپێشەوەش ئاماژەمان پێکرد، بەڵام لە ساڵى 1989دا پاش ئەەى پەرتوکەکەى چاپ کردووە سەرەڕاى هەندێ گۆڕان کارى لەزانیارییەکانى لەسەر شوان دانیشتوانەکەى هەروەکو خۆى هێشتۆتەوە.(23) ئەگەر چى هەموو ئەم ژمارانە گومانیان لێ  دەکرێت و ڕاستى ناپێکن ژمارەى  ڕاستى ناوچەکەیان بڵاو نەکردۆتەوە، بەڵام هەرگیز گومانى لێ ناکرێت بەدرێژاى مێژوو لە 100% ئەم دانیشتوانە کورد بوو لە هەموو خۆشى و سەرکەوتن وشکان و کارەساتەکانى سەرنەتەوەى کوردا بەشدار بووە  لە ئەنجامى ئەم کۆمەڵە خاڵەدا ئەمرۆ دانیشتوانەکەى لەسەرەتاییترین مافى مرۆڤ  بێبەشکراوە، بەپێى خشتەى دابەشبوونى ناوچەى شوان لەساڵى 1977 ژمارەى دانیشتوانى پێکهاتەکانى بەمشێوەیە بوو(24).

 

        گوندەکانى سنوری هۆزى  شوان:

        سەبارەت بە ژمارەى ئەو گوندانەى کەدەکەونە سنورى  جوگرافى شوان و ئەم هۆزەوە ئەوا ئاماریکى رێک و دروستمان دەست نەکەوت  کە بیسەلمێنێت  ژمارەى گوندەکانى نێو سنورى ئەم هۆزە چەندە ، ئەگەر چى هەوڵى زۆرماندا بۆوەدەست خستنى ژمارەى تەواوى گوندەکان بەڵام هەوڵەکانمان بەپێَویست ئەنجامێکى زۆرباشى نەبوو،  ئەوە بوو نەخشەیەکى سەربازییمان دەست کەوت ،  بەڵام تەواوى گوندەکانى سنورەکەى  بەروونى و درووستى تیانەبوو،  بۆیە بەباشمان زانى بڵاوى نەکەینەوە وهاوپێچى نەکەین  ، ئەوەبوو یەکێ لەناودارانى هۆزى شوان ژمارەی گوندەکانى پێ ڕاگەیاندین ، ئەگەرچى ئەویش  ئاماژەى بەوە دا کەهەندێ لەو گوندانە ناویان نایەتەوە بیرم ، بەڵام ژمارەى گوندەکانى بەو  شێوەیەى لاى خوارەو بۆ ژماردین کە بریتین لەم گوندانە:

        ( قەفار، هەمزە، کانى کوچەڵە، برایم ئاغا، بن گرد، بنە سەروو، بنە خواروو، بنە ناوە ڕاست، خان، بەرزان، سەیدان خواروو، سەیدان سەروو، دانە سۆفى، چاڵاو، گورگەیى ئەحمەد کاکەوڵا، گورگەیى شامار،گەزەڵان، تورکە، کانى عارەبان، تیژە، تلیان، محمە خان، فەقێ میرزا، شێخ محمد، ناسرو میسر، مۆر خواردە ى سەروو،مۆرخواردەى خواروو، دارە قوتە، ئاوبارە، جەلە مۆرد، دارئەختیار، کارێزە، تورکمان باخ، تلین جان، ئۆمەرمەندان خواروو، ئۆمەرمەندان ژووروو، ئۆمەرمەندان ناوەڕاست، تەرەقە، دوشیوانى، نەیى بەسەرە، ناروجە، ناروجەى حاجى جەردیس، گورگەیى سەرخاسە، هەیبە، شۆریجە، پیرى جان، کۆچەک، کۆچەکى خواروو، سورەدێى ژووروو، سورەدێى خواروو، یاروەلى، سۆلە گۆلى، سێ کانیان، گۆگجە، تۆپ زاوا، قزڵ قایە، قاهر عەلى، تۆمار، گورگان، گولم کەوە، مەحمو فاتە،خلە گەڕ، مام ڕەش، کانى قورە، شافرٍین، عەلێ موسا، خدر شیرین، تەپەکورە، گلەکە مردوو،سمایل بەگى، مۆرد، براهیم زانا، قەمار، گەنیاک، حەڵتوکە، باپیلان، جولحان، جان قز، حەسار، سەقزلى، تۆراخ، حەسەن قەباخ، جەوەحەوە، قولى بەگ، دووبزنێ، کارێز، بیراڵک، ئالى بەیان، حەسار حاجى عەزەدین، حەسار تەها، حەسار گەورە،بیرە سپان خواروو، بیرە سان ژووروو، شۆراوە، تەق تەق، دووبزنێ، بەڵکە رەش، ئەسکەندەر بەگى، عەلى میکائیل، یەختە خان، قەمەر،کانى گەورە، دووحێلە، باوەفەتى چەم، باوەفەتى گەورە، حاجى بەیخان سەروو، حاجى بەیخان خواروو، مەمان، تورکەى ناوشوان، گۆلکەل، داربەسەرە، قادر زەمە،چیمەن گەورە، چیمەن تاریک، چیمەن کاکل، زەویە عەزە، کەڵوەڕ بنار، کەڵوەر خواروو، ماڵ سەى سالم، ڕەحمە قوتە، قزلیار، گورگە چاڵ، دارە قوتە، پاپیلان).

        بەڵام دواتر نەخشەکى نۆێترمان دەست کەوت کە رەنگبێ لەرووى سنوورى ئیدارییەو کرابێ کەبە روونى سنورى گوندەکانى جیا کردۆتەوە، بەلام گوندەکانى سنوورى هۆزى شوان  بەتەواوى تیادانیە، ئەمەش ئەو نەخشەیەیە کە سنورى هۆزى شوان روون دەدەکاتەوە بڕوانە نەخشەى ژمارە(1):

 

        لایەنى کۆمەڵایەتى هۆزى شوان:

        لە ئەنجامى قوڵبوونەوە وجێگیربوونى بەهاو پێوەرە کۆمەڵایەتیەکان لە کەسایەتى هەرتا کێکى  ناوچەکەدا وەکو کۆمەڵگەیەکى لادێ نشین وسەرەتایى سەرەڕاى ترس وسزاکانى دەسەڵات خزمەتگوزارى و پاداشتەکانى هێشتا زیاتر بەزەقى کۆمەڵایەتى لەناوچەکەدا پشتى بەپرەنسیپەکانى کۆنترۆڵى خودیەوە بەست نەک ئەوانى تربەتایبەت لەچوارچێوەى یەک گونددا توندوتیژى زەبروزەنگ وترساندن بەکارنەهاتوە بۆ گێرانەوەى هەرتاکێک لەتاوان وخراپەکارى ، باشترین نموونەش گەرم وگورى پێوەندییە کۆمەڵایەتیەکانى خەڵکى ناوچەکەبوو کەبەدەگمەن گوندێک وگوندێک یان بنەماڵەی گوندێک وگوندێکى دى دوژمنایەتیان هەبووبێت، لەگەڵ ئەوەشدا کارى کشتوکاڵى وئاژەڵداریان پێکەوە کردووە کەدووپیشەى تارادەیەک نزیک لەململانێکەوەو دەشێ کارى کشتوکاڵى بۆ مەڕدارى ببێتە سەرچاوەى ئاژاوە بەکەم کردنەوەى لەوەرگا و داگیرکردنى سەرچاوەکانى ئاو و…….هتد.بۆیەئەگەر چەند جارێکیش مەروماڵات وئاژەڵدارى زیانى بەدەغڵ ودان وکشتوکاڵى گوندێکیش گەیاندبێت  ئەوابەقەزاو قەدەرلێکدراوەتەوە نەبۆتەمایەى ناخۆشى و شەڕ و دوبەرەکى، لەلایەن مەلا وپیاوماقوڵان و شارەزایانى گوندەکانەوە چارەسـەرکراوە(25)

        بۆ نموونە لە دابونەریتى ناوچەکە تاڵانى ودزیان بەکردەوەیەکى ناشرین سەیرکردووە بۆیەلەکاتى ون بوونى شتێکیان ترسیان لەمرۆڤ نەبووە(26)، بەڵام کاتێک جوڵانەوەیەکى وەکو حەرەس قەومى دێت وهەرنێرینەیەکى سەروو(دە)ساڵان دەگرێ ودەیکوژێ بێ هیچ لێپرسینەوەیەک هەر کەل وپەل وشتومەک ودانەوێڵەوئاژەڵی دەست کەوێ دەیبات وهەر خان ودارودرەخت وپوش وپاوانێک دەى سوتێنێ ئەمەگۆرانێک درووست دەکات لەبیرکردنەوەوهەڵسوکەوتى خەڵکى ناوچەکە جیاوازدەبێت لەگەڵ دابوونەریتى ڕەسەنى کوردەوارى  بەبەراوردلەگەڵ هەڵسوکەوتى خەڵکى ناوچەکەدا لەگەڵ ناوچەیەکى ئارام و جێگرلە ستەم و کارەساتەکانى بەعس مناڵێ لەناوچەیەکدا گەورەبووبێت دەیان جار کوشتن وتۆپ باران وهێرشى فرۆکە وتانکى دووژمن سوتان ورووخان وتاڵان  لەبەرچاویدا کرابێت جیاوازە لەکەسێک کە لەژیانیدا گوێى لە تەقەیەک نەبوبێت و تاڵانیەکى نەدیبێت لاى ئەم کەسە مرۆڤ دەبێت بەنرخ ترین سەرمایەى  نەک لاى کەسێ کەم سەرەراى ئەمانەش لەناوچەکەدا پارێزگارى خەسڵەت رەسەنەکانى کوردەوارى کراوە(27)، خەڵکى ناوچەى شوان  لەڕوى سۆسیۆلۆجیەوە بەگشتى دا ب و نەریتێکى زۆر جوانیان هەبووە و لەخۆشى و ناخۆشى یەکتریدا بەشداریان کردووە وزۆر بەوەفا بوونە بەرانبەر بە خۆیان یان خەڵکى تریش ،  هەر گیز نەبووە لە گەڵ هیچ عەشیرەتێکى تردا کێشەیان هەبووبێ ئەگەر هەشیان بووبێ نەماوەو زوو چارەسەر کراوەوپێکەوە تەباو ئاسوودەن.(28)

        لە رووى خزمایەتیشەوە هۆزى شوان لەکۆمەڵگەى گوندنشینى کوردن کە خزمایەتى ڕۆڵى گرنگى گێڕاوە لە زۆربەى لایەنەکانى ژیانى کۆمەڵایەتیدا وەک هاوسەر گرتن و خێزان ومیرات و زەوى و زار پێدان و لەوەڕگا و شەڕو ململانێی بنەماڵەکان یان خێڵەکان و گەلێکى تر.

        ئەم هۆزە ئاغاو بەگ و خاوەن زەوییان نیە و لەناو خۆیاندا کوێخایەکیان داناوە کەپێویستیەکانى بۆ جێبەجێ کردووە ،  ئەم کوێخایە تەنها وەکو برا گەورەیەکى گوندەکە ڕاوێژیان پێکراوە لە هەندێ کارى کۆمەڵایەتیدا، هەروەها  لە هەندێک لەگوندەکانى ناوچەى شوان کۆمەڵێک خەڵکى بەتوانا هەڵکەوتوون توانیویانە جێ دەستیان لە بوارى ڕامیارى و فەرهەنگى نتەوەیى کوردیدا دیاربێت و ئەڵقەى خزمایەتى وخێڵەکەیان ناوچەییان  بڕیوە وەک (زەعیم اسماعیل على) هەروەها (فازل محمد مەلا مستەفاى سمایل بەگ).(29) 

        بەڵام پەیوەندى خزمایەتى زۆرێک لە گوندەکانى ناوچەى شوان گۆڕانیان بە سەردا هاتوە  بە هۆى دوورى لە یەکەوە لەبارى ئابوورى ئاگادار نەبوون و لە کێشەوگیروگرفتى یەکتر و تێکەڵاو بوونیان لە گەڵ خەڵکانى دەرەوەى بازنەى خزمایەتى و ناوچەى  پەیوەندییەکانیان کز تر بووە هەروەها لە ناو پیاوە دەوڵەمەندەکانى شواندا زۆر خزمایەتیان پتەو بوو زۆربەى کاتەکانى خۆیانیان ئامادە دەکرد و مەولودیان دەکرد و خوارد ن و خواردنەوەیان دەبەخشى(30).

        لە ڕووى ژن و ژن خوازیەوە هۆزى شوان هەروەکو هەموو لایەن و هۆزێکى تر هاوسەرگیریان بە پرسێکى پیرۆز داناوە ژنو ژن خوازى دروست کردوە و کچیان بە شوداوەو ژنشیان بۆ کوڕ هێناوە بەشێوەى شەرعى خێزانیان  درووست کردووە، ناوچەى شوان هەر وەکو هەموو ژیانێکى تر لادێى بە هۆى کەمى تێکەڵاو نەبوونى کوڕان و کچان وشەى خۆشەویستى  لە نێوان هەردوولادا دەبینرێت، زۆربەى هاوسەرگیرییەکانیان  ناوخۆیی بووە یان لە نزیک ترین دراوسێى بووە بەتایبەتى ئاوانەى لە ڕووى ڕەچەڵەکەوە نەبێت دەچنەوە سەر یەک بنە ماڵە.(31)

        لە رووى رۆشنبیریشەوە هۆزى شوان  خوێندەواریان زۆر بووە کەسانى  ڕۆشنبیریان تیا هەڵکەوتوە  لە بوارە جیا جیا کانى ڕۆشنبیریدا  بەرهەمیان  هەبووە  جێى دەستیان دیار بووە  لە کۆڕى ڕۆشنبیریدا  وەکو: (ئەمین شوانى شاعیر، رەزا شوانى شاعیر و نووسەر) لە بوارى ئەدەبى منداڵان  (ئازاد شوانى) نوسەر و شاعیرە (رەجەب شوانى) شاعیر و دەرچووى بە شى شوێنەوار و کتێبێکى بڵاوکراوەى هەیە بەناوى (کەرکوک لە بوارە جیاجیاکانى ئابوورى ، مێژووى ، جوگرافى) و زۆر لایەنى ترى شارە دەگرێتەوە.(32)

        لە رووى ئاینیشەوە ناوچە شوان  هەروەکو  زۆربەى  ناوچەکانى  ترى کوردستان  ئاین لە ژیانى خەڵکەکەیدا رۆلى  گرتگ و کاریگەرى  گێراوە ،  بەشێوەیەکى گشتى خەڵکى ناوچەى شوان (100%) موسڵمانن وسونى و لە سەر مەزهەبى ئیمامى شافعین. هەر لە گەڵ هاتنى ئاینى پیرۆزى ئیسلامدا  بۆ ناوچەکە ئیتر هیچ گوندێکى شوان بێ مەلاو مزگەوت نە بووە،  زۆربەى مەلاکانى شوان وانەى ئاینیان لە حوجرەى  تایبەتى مزگەوتەکاندا دەگووتەوە  و پێش نوێژیان دەکردو ووتارى رۆژى هەینیان دەدا. هەر لە مزگەوتەکاندا زۆر شتى زانستى و خوێندەوارى  فێر دەبوون و مزگەوتەکان شوێنى کۆبوونەوەى  خەڵک وپرسەو بە لاداخستنى کێشەو ناکۆکى و خانەى پیرو پەککە وتەکان و جێگاى ڕێبواران بوە. (33) هەندێک لەمانگەکانى ساڵى کۆچیش لاى خەڵکى ناوچەکە پیرۆز بوون بەتایبەتى(رەمەزان و نیوەى شعبان و لەدایک بوونى پێغەمبەر(د.خ).(34)

        چەند مەزارێکى  گرنگ لە ناوچەى شواندا هەبووە  کە خەڵکى  زۆر سەردانى ئەم شوێنەیان دەکرد ئەویش لەبەر  ئەوەى  کەخەڵک بڕوایەکى زۆریان بەم مەزارگایانە هەبووە  بە حوکمى ئەوەى  کە دەڵێن ئەم مەزارگەیە گۆرى یەکێ  لە هاوەڵانى پێغەمبەر (د.خ) بووە ئەویش مەزارى ( ئۆمەرمەندانە) (عمر مندان –عمر بن کعب) ئەم مەزارە نزیک  دێى ئۆمەرمەدانە  کەدەکەوێتە سەر شۆێنێکى بەرز  لەسەر (شیوە سوور) لە خواریەوە دێى ئۆمەرمەندانى خوارو یان (ماڵەشیوە سورێکانیان) پێدەڵێن.(35)

        لەناوچەى شواندا دوو رێبازى  ئاینى  و فیکرى هەبوو کە یەکەمیان ریبازى (مام رەزاییە) کەسەرۆکى  ئەم رێبازە ئاینیە مام رەزاى براى شێخ عبدالکریمى  شەدەڵەیە و لە دێى (کلکە سماق) ى سەر بە قەزاى دووکان لە سلێمانى و لە بنەرەتدا دەچێتەوە سەر رێبازى نەقشبەندى سەر بە مەولانا خالیدى نەقشبەندیە.

        رێبازى دووەم  رێبازى (حەمە سوور) کەلەلایەن(حەمەسوور)ەوە دارێژراوە  دەتوانرێت بووترێت وەکو خۆیان ئەڵێن ئەم ڕبَبازەش  لە ناوگیانى ڕێبازى (مام رەزاییە)وە سەرى  دەرهێناوە چونکە حەمە سوور پێش ئەوەى ببێتە دێى کڵاوقوتى ناوچەى شوانەوە بیرو باوەرى خۆى بڵاو بکاتەوە لە ماڵى شێخانى شەدەڵەى دۆڵى قیرگەیان  وەکو دەڵێن وا باو ە(گوڵکەدان)بووە.(36)

●●●

 

 

*) مامۆستا لە وەزارەتی پەروەردە.

        سەرچاوەکان:

 

 

 

 

          سةرضاوةكان:

1. ظيَلجيظسكى، ئو، ل،  نةذادى كورد(و:د.رةشاد ميران) ض دووةم ، سالَى 2000 ل191.

2. ادمؤندز : كورد تورك عرب، ت،  جرجيس فتح اللة ، بغداد ، 1917، ل25

3. سؤن ،  ميجةر: رحلة متنكر الى بين ماورا بين النهرين و كوردستان، ت،  فواد جميل ، ض يةكةم ، 1970، ل211

4. محمد حسين شوانى: كوردستانى نويَ سالَى 13 ذمارة3536 ل7

5. رؤ ذبةيانى  م.جميل. هؤزى شوانكارة ،  طؤظارى كؤرى زانيارى عيَراق بةرطى 8 سالَى 1981 ل194

6. د.رفيق شوانى : هاوارى كةركوك ، هةوليَر  سالى 1999 ل 35

7. ئيزد ثةنا ، حةميدى: فةرهةنطى لة ك ولور،  بةغدا سالى 1978 ل20

8. محمد مردؤخى : ميذووى كوردو كوردستان  و،  عبدالكريم محمد سعيد سالى 1991،  هةوليَر ل154

9. فواد حمة خورشيد :العشائر العراقية ل126

10. د.رفيق شوانى:هاوارى كةركوك سالى 1999 ل21

11. د.حسينى: كؤمةلَناسى كوردةوارى بةرطى يةكةم بةغداد سالى 1992 ل14

12. عبدالجليل فيلى: اللور الورد،  الفيليون فى المازى والحازر ضاوطى وردةزارةتى ثةروةردة  هةوليَر سالى 1999 ل116

13. عباس المعاس :عشائر العراق الكردية مطبعة المعارف بغداد 1947 ل163

14. ضاوثيَكةوتن لةطةلَ (هابيل شةوكةت )لةبةروارى 15-12-2006 –ضضمضةمال

15. د.رفيق شوانى:س-ث ل137

16. هةمان سةرضاوة ل139

*) كويَخا كةيفودا  رجب على حسن (1886-1964) يةكةم بةرِيَوةبةرى  ناوضةى شوان بووة لة لايةن ئينطليزةكانةوة دابنريَ.

17. ئيدمؤندز: س-ث ل195

18. محمد مردؤخى:س-ث ل150

19. جمال بابان: اصول اسماء المدن المواقع العراقية ض 1 ل 220 سالي 1976 بغداد.

20. محمد هادى دةفتةرى  وعبد اللة حسن : ليواى باكور و ديالة لةسالى 1955-سالى 2002 ص 1 ل 130

21. كريم زةند: كوردستانى ثةرتكراو،  ص 1 سالى 2002 ل 106

22. مةال شاخى : ئةنفالى خالخالان،  ص 1 2001  سليمانى ل 225

23. ميجةر سون: س-ث ل 190

24. جمال بابان: ميذووى كورد ص 2 سالى 1989 ل 19

25. عبد ولا كريم مارف برزنجى: كةركوك لةميذودا،  ص 1 سالى 2001 ص خؤيبوون ل 111

26. درفيق شوانى:س-ث ل 115

27. ضاوثيكةوتن لةطةل (عادل يادطار )بةرواى 0 2 /12/ 2006 كة بؤ ماوةيةك سةرؤكى هؤزى شوان بووة.

28. عبداللة خورشيد: ابناء الاجتماعي في الحرية الكردية،  اربيل 1996ل 115

29. ضاوثيَكةوتن لة طةل هابيل شةوكةت بةروارى 28/ 11/2006 ضمضمالَ

30. حمة خورشيد فواد: س-ث ص 115

31. ضاوثيَكةوتن هابيل شةوكةت 28/11/2006 ضمضةمالَ

32. عبداللة خورشيد : س-ث ل 120

33. درفيق شواى: س-ث ل  143-144

34. د .احمد: البناء الاجتماعي، 1997 اربيل ص53

35. حمة خورشيد: س-ث ص 124-125

36. هادى رشيد ضاوشلى: الحياة الاجتماعية فى كوردستان،  طبعة الاولى سنة 1970 ص 129

37. د.رفيق شوانى  : هاوارى كةركوك ل35.



نووسراوه‌ له‌لایه‌ن
didar othman

لێکۆڵینەوەیەکی مێژوویی دەربارەی هۆزی شوان Reviewed by Unknown on 11:06:00 م Rating: 5

ليست هناك تعليقات:

نموذج الاتصال

الاسم

بريد إلكتروني *

رسالة *

يتم التشغيل بواسطة Blogger.