پانۆڕامای ئه‌شكه‌نجه‌دان له‌ مێژووی ئیسلامدا

پانۆڕامای ئه‌شكه‌نجه‌دان له‌ مێژووی ئیسلامدا
زریان ئه‌حمه‌د/ ماسته‌ر له‌ مێژووی ئیسلامیی

لەگەڵ ئەوەی ئەشكەنجەدان دواكردەو دوا قۆناغی پەیوەندی دوو نێوان دوو كەس، یان لایەنێك و كەسێكی لێكداو، بە ئامانجی نەهێشتنی فیزیەكیانە و سەندنەوەی، ژیانی جەللادە لەویترو بێدەنگكردنیەتی لە سەر هەردوو ئاشتی مەرگ وژیان ، هاوكات زادەی قەیرانێكی سایكولۆژیی و ئەخلاقی و مەعریفی دەسەلاتەكانیشەوە، ئامرازێكە بۆ شاردنەوەی سروشتی كلۆربوونی لایەنی ئەشكەنجەدەر لەرووی هەیمەنەی فیكری و مەعریفی لەسەر ئاشتی كۆمەلگا.
مێژوویی ئایدۆلوژبا گەورە و گەردونییەكان لە كایەی پراكتیكدا ئەوەندەی مێژووی، ئەشكەنجەدان و قەتڵ و عامن ئەوەندە مێژووی ئەو سەركەوتنە وەهمییانە نین كە دەقە پیرۆزەكانیان كردۆتە یەكەم قوربانی مەعنەوی و ئەخلاقی بۆ خۆیان، یان بلێن ئەوەندەی چیرۆكی بەسوێیان تێدایە لە بارەی شێوازی كوشتن و برینی ئەوانەی ویستویانە بەرەو كرانەوەی بەرن و ژیانی بدەنێ‌، نیو هێندەش مێژووی تەقەللادانیان نەبووە، بۆ دەربازبوون لەو داخراوییەی بەسەر دە قدا هێناویانە….من پێموایە لە مێژووی پراكتیكی ئایدیاكاندا هەمیشە یەكەم قوربانی دەق خۆی بووە، پاشان ئەوانەش ویستویانە نەخوێندنەوەیەكی مرۆییانەی بۆ بكەن و مرۆڤ بە ئاساس وەربگرن.
تەبەری لەم بارەیەوە دەڵێت : بریكارەكەی زیاد لە بەسرە كە ناوی (سەمرەی كوڕی جوندب)ە بەپێی پرەنسیپەكەی زیاد، كە بریتییە لە كوشتن بە هۆی تۆمەتباركردنەوە، هەشت هەزار كەس لە خەڵكانی نزیكی خۆی كوشتووە، هەروەها (ئەلسەمعانی )یش (الانساب) دائەوە دەگێرێتەوە كە زیاد فەرمانی داوە زمانی (رشید المهجری) ببڕن وهەڵیواسن چونكە باس لە (الرجعە) كردووە، دیارە فەرماندەركردن لەسەر بڕینی زمان پەرەپێدانێكی خێراو زووە لە هونەرو تەكنیكی ئەشكەنجەداندا و دەلالەتێكە بۆ ئەو خێراییەی كە دەوڵەتی ئیسلامی لەمیانەی خۆ داڕستنیدا، وەك دامەزراوێكی داپڵۆسێنەر ، هەنگاوی بۆ ناوەو چۆتە پێش.
هەرچی حەجاجەكتومن وێنەیەكی توندڕەوانەی زیادە و لەسەر دەستی ئەو ترس و تۆقاندن بۆتە دیاردەیەكی رۆژانەی سەراپاگیرو هەموو دەستەو توێژەجیاوازەكان خەلًكی گرتووە، كە بەهۆی چەندین هۆكاری جۆربەجۆری سیاسی و ئاساییەوە، دووچاری هاتوون، ئەوەبوو زیندانە بەناوبانگەكەی(دیماس) ی دروستكرد، ئەو زیندانەی سەربانی نەبوو،ژمارەی ئەوانەی لە ناو ئەم زیندانەدا گیانیان لە دەستدا وە، هەزار پیاو ژن خەمڵنێراوە، دیل و بەندییەكان هەر یەكەیان بە پێی بارووزروفیان ئەشكەنجەدراون، خۆ ئەو شێوە ترس و تۆقاندنەی حەجاج بەشێوەیەكی بەرفراوان پیادەیكردووە، هەر كوشتنی حەزو سەفایە، بەڵام بە شێوازێكی تایبەت بەخۆی كە ئەویش بەڕاندنی كەللەسەر ە بەشمشێر، ئەمە جگە لەوەی حەجاج مەسەلەی لە مێخدان و هەڵواسینی دوای كوشتنیشی بۆ ئەوە كەسانە هێنایە ئاراوە، كەسەنگ و كێشێكی تایبەتیان لە ناو هێزی بەرهەڵستكاراندا هەبووە، بە یەكێك لە قەربانی ئەمجۆرە ئەشكەنجەیەشی( میسم السمار)ی هاوەڵی نزیكی علی كوڕی ئەبی تاڵیب بوو، خالد القسری بەر لەوەی والی عێراق بێت ، والی حیجاز بووە، و ئاگادارییەكی دەركردووە تێیدا ئەوە هاتووە كە هەر كەسێك تانەو تەشەر لە خەلیفە بدات پێویستە لە ناو (بیت الحرام) دا لە خاچ بدرێت، لە كاتێكدا شەریعەت كوشتنی ئاژەلیش لەناو مزگەوت دا حەرامكردووە، بە جۆرێك تەنانەت زانایانی ئاینی لەسەر ئەم خاڵە رێكنەكەوتن كە ئاخۆ دەكرێت مارو دووپشكی تێدابكوژێت یان نا.
تەبەری باس لەوە دەكات ژمارەی ئەوانەی ئەبوموسلیمی خۆراسانی لە مەشریقدا لە سێدارەی داون دەگاتە شەش سەد هەزار پیاو ژن و مێر مندال ، ئیمام ئیبراهیمی رابەری عەباسییەكان لەنووسراوێكدا فەرماندەداتە ئەبو موسلیم بەوەی كە هەر مێرمندالیك پێنج بست باڵای كردبێت و كومانتان لە گوێرایەڵی هەبێت بیكوژن.(1)
چەندێك بەرەكانی ملمڵانێ‌ زۆرترو فرەترین ئەوەندەش ئەو روبەرانە فراوان دەبن كە هانی داپڵۆسن دەدەن، و كارەكە لەوە دەردەچیّت تەنها بۆ مەبەستی سیاسی بێت، بەڵكو دەبێتە بەشێك لە رەفتارو هەلسوكەوتی رۆژانەی فەرمانرەوا.
واتە وەك (خولیایەك) لێدێت بۆ مامەڵەكردن لەگەل زۆربەی توێژەكانی كۆمەلگەدا، بە پێی جیاوازیی ڕێوشوێنییان لە ناو نەخشەی سیاسی دەوڵەتدا، هەنێكجاریش وا رێدەكەوێت ئەم خولیایە لە شێوەی ئەو نەخۆشییە،( نیرۆتیكی-غصاب) یە دا دەربكەوێت، كە نیرۆنی ئیمپراتۆری رۆمانی ناوبانگی پێدەركردبوو، هەروەها لە سەردەمی نوێشدا لە هیتلەرو هەندێك لە دەسەلاتدارانی بچكۆلەی عەرەب دەركەوت، لە مێژووی ئیسلامیشدا لەم جۆرە نەخۆشییە دەبینین كە ساتەوەختی دەركەوتنەكەی ، هاوكاتە لەگەل بڵاوبوونەوەی داپلۆسینە سیاسییەكاندا,
ئەشكەنجەدان بە مەبەستی پێدركاندن ئەمجۆرە ئەشكەنجەدانە بۆ بە دەست هێنانی زانیارییە لەو تاوانبارانەی دزیی دەكەن، و خەڵكان دەكوژن، ئەبو یوسف لە كتێبی (الخراج) دا باسی لەم جۆرە ئەشكەنجەدانە كردووە، بە توندی سەركۆنەی و گازاندەی كردووە، كە دیارە ئەمەش نیشانەی بەربڵاوی ، ئەمجۆرە ئەشكەنجەدانەیە لە قۆناغی یەكەمی حوكمداریەتی عەباسیەكاندا، شێوەی باوی ئەم ئەشكەنجەدانە لێدانی تاوانبارەكەیە بە دەست یان كوتەك یان قامچی.
هەروەها لە سەرەتاكانی بانگەوازی ئیسلامدا، لە مەككە ، بازرگانە قوڕەیشییەكان ، هەر زوو هەستیان بە پێویستی تۆقاندنی ئەو كۆیلەو لایەنگرانەی ئیسلام كرد كە لای ئەوان دیلكراون، ئەوەبوو دەستیانكرد بە ئەشكەنجەدانی دیلەكان، بۆ خاتری ئەوەی لە ئیسلام پاشگەزبنەوە، یەكێك لەو شێوازانەبۆ ئەشكەنجەدان گرتیانە بەر (تشمس- راگرتنی بەرخۆر) بوو. كە ئەم شێوازە زیاتر پشتی بە خۆرە سووتێنەرەكەی نیوە دوورگەی عەرەبەوە دەبەست ،سەرەتا دەست و پێی كەسە قوربانییەكەیان دەبەستەوەو، دوای ئەوەی جلكی ئاسنییان لەبەر دەكرد، یان تاشەبەردێكیان دەخستە سەر گازەرەی پشتی یان سەرسنگی، دەیانخستە بە خۆرەكە و بۆماوەی چەند كاژێرێك ، یان تا ئەو كاتەی خۆرەكە تین و تاوی تێدا دەما، لێیدەگەڕان.
بەرزكردنەوەی كەللە سەرە پەڕێنراوەكان : ئەم شێوازە دەكەوێتە خانەی ئەتككردنی مردووەوە، ئەمەوییەكان لە سەردەمی معاویەدا دەستییان بەم جۆرە ئەشكەنجەدانە كرد، یەكەمین كەللە سەر لە ئیسلامدا پەڕێنرا سەری( عمروی كوری ئەلحەمەق) ی لایەنگری علی كوری ئەبو تاڵیب بوو، ئەم كارەش لە لایەن ( زیادەی كوڕی ئەبیە) وە ئەنجامدراوە، شاراوە نیە كە پەڕاندنی سەری حوسینی كوڕی علی كوڕی ئەبو تاڵیب و یاوەرەكانی لە دوای شەڕی كەربەلا یەكێك لە رووداوە بەناوبانگەكانی ئەم شێوازی ئەشكەنجەدانە ، ئەوە بوو كەللە سەرەكان كران بە نوكی تیرەكانەوە هەر لە كەربەلاوە هەتا كوفە ، بەمشێوەیە گوێزرانەوەو لەوێش پێشكەش بە (عوبەیدولڵای كوڕی زیاد) ی فەرمانڕوایان كرد ، دوای ئەوە بەرەو دیمەشق كەوتنەڕی تاوەكو لە وێ‌ پێشكەشی خەلیفەی ئەمەوییەكان بكەن.
كۆنترین نموونەش لە پیادەكردنی ئەم شیوازە دا پارچی پارچە كردن و كوشتنەكەی ( عەبدەلڕەحمانی كوڕی مولجیم) ی بكوژی علی كوڕی ئەبو تاڵیبە، بوەی هەردوو دەست و هەردوو قاچ و زمانیان برییەوە چاوەكانیان هەلكۆڵی، دوای ئەوە سەری لێكرایەوە، ئەوەی لەم شێوازانەدا زۆر بەكارهاتووە، بڕینەوەی دەست و قاچەكانەو بە دەگمەن گوێی بڕین و لووت بڕین ئەنجامدراوە.
گورین و كەولكردن ابن الاسیر لە ریوایە تێكدا باس لە سەركردەیەكی خەواریجەكان دەكات بە ناوی(محمدی كوڕی عەبادە) لە سەردەمی (المعتمند باللە) دا بەدیلگیراوە هە چۆن ئاژەل كەوڵدەكرێت ئەویش ئاوەها پێستەكەیان گوریوە، هەروەها ابن ئەسیر رووداوێكی ترمان بۆ ەگیرێتەوە تیایدا باس لەوە دەكات چۆن ئەحمەدی كوڕی عەبدولمەلیكی كوڕی عەتاش) ، كە خاوەنی قەڵای ئەسفەهانی ئیسماعیلیە ، بۆتی قوربانی سەلجوقییەكان بە سەرۆكایەتی سولتان محمدی كوڕی شا مەلیك ، گەمارۆی قەلاكەیان داوە داگیریان كردووە، لە ئەنجامدا ئیبن عەتاش خاوەنی قەلاكەیان داوە و داگیریان كردووە، لە ئەنجامدا ئیبن عەتاشی خاوەنی قەلاكەیان بە دیلگرتووە، لە كامەبەست لە ئاخنینی پێستەكە لەكا بۆ ئەوە بووە پیشاندانی خەڵك بدرێت بە مەبەستی سووكایەتیپێكردنی و چاو ترسێنكردنیان، دیارەكەوڵكردن یان گورواندن لە قیزەوەنترین شێوازەكانی ئەشكەنجەدانە، و جێبەجێكردنی كارێكی لەو چەشنە پێوستی بە ئاكارێكی لێوانلێوی لە سادییەت ، هە بۆیە ئەم حاڵەتە زۆر دووبارە نەبۆتەوە،ئەم تەندورە لە لایەن محمدی كوڕر عەبدولمەلیكی زیاتەوە داهێنراوە، بۆ ئەشكەنجەدانی ئەو فەرمانبەرانەی پارە و پوولی باج و خەراجیان دزیوە، ئەم دەزگایە لە چەند تەختەیەكی بزمار ڕێژكراوە دروستكراوە لە ناوەندەكەیدا تەختەیەك دانراوە، بۆ ئەوەی كەسە ئەشكەنجەدراوەكە كە لەسەری دادەنیشێت ، بەلام سەیرەكە لەوە دایە، ئەوەی ئەم تەندوورەی دروستكردوە خودی خۆشی پێوە بووە، و ئەشكەنچەی پێدراوە ،ئەمەش لە دوای لابردنی لە سەردەمی متەوەكیلدا و بەهۆی ئەو سوكایەتییەی بەوی كردبوو، پێش ئەوەی ببیًتە خەلیفە تەبەری بەم جۆرە باس لە ئەشكەنجەدانەكەی زیاد دەكات(2)
لە كۆتاییدا ئەشكەنجەدان شێوەیەكە لەو داپڵۆسینە كۆمەڵاتییەی چینەكان بەسەر یەكتر دا دەیسەپێنن، و ئەو لە ژێر كاریگەری هەمان پالنەرو مۆتیقەكانی داپڵۆسینەكەدایە، هەر چەندە بەشێكی گریگی داپڵۆسین پێكناهێنێت،(3) چونكە داپڵۆسین فۆرم و شێوازەكانی بە پێی باردۆخ گروپ و كەسەكان دەگۆرێت، ئەشكەنجەدان لەلایەن دەستە و تاقم چینە جۆراوجۆرەكان و لە قوناغی مێژووی و پێگە جەگرافییە جیاجیاكانەوە، پیادەكراوە، دەكرێت هەروەها پالنەرە كۆمەلاتەتییەكانیشی خۆیان تێكەلی گرێ‌ و كۆلە دەروونی و ئایدۆلۆژییەكان دەكەن، كە رەنگە بەمەش وێنەیەك و چەند ئاستێكی جیای بداتێ‌، كە دەكەوێتە نێوان ئەشكەنجەدانێكی هەمە جیانەی رووتەوەكەئیش لەسەر خودی جەستەی خۆی دەكات، لەگەل ئەو ئەشكەنجە دەروونییەی كار لەسەر كەرامەتی كەسی قوربانی یاخود دەست و بیروباوەڕە قایبەتییەكەی درێژدەكات(4).

                                    سەرچاوەكان

1_الطبرى ، تاريخ الامم و الملوك، القاهرة، 1939،ج4؛ص 176،ص127:

2-ابن الاثير ، الكامل فى تاريخ، ج7، ص 151

3-الدينوةرى ، الاخبار الطوال، ص 217

4_ هادی عامری، چەندنموونەیەك لە میّژووی ئەشكەنجەدان لە ئیسلامدا، و ئارام جەمال ،2006 ، ل 47 ،ب 3.

نووسراوه‌ له‌لایه‌ن
كه‌یفی عمر