حەوت کورتە وانەی فیزیک: وانەی سێیەم کارلۆ رۆڤێللی

وانەی سێیەم: تەلاری گەردون

لە نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا، کاتێک ئاینشتاین وەسفی میکانیزمی کارکردنی فەزا و زەمەنی گەردونی کرد، نیەڵز بۆر و شاگردە لاوەکانی گیرۆدەی هاوکێشە سەیرەکانی سروشتی کوانتەمی مادە بوبون. لە نیوەی دوەمی سەدەی بیستەمدا، بە پشت بەستن بە بناغەی ئەم فیزیکە نوێیانە، فیزیکناسان دو تیوری نوێیان بە فراوانی لە کایەی جیاجیای سروشتدا واریکرد:  لە بونیاتی گەورەی سروشتەوە هەتا بونیاتی بچکۆلەی تەنۆلکە بنەڕەتییەکان. لەم وانەیەدا باسی یەکەم و لە وانەی داهاتوشدا باسی دوەم دەکەم.

ئەم وانەیە بە زۆری لە دایەگرامی سادە پێکهاتوە. هۆکاری ئەمەش ئەوەیە کە بەر لە تاقیکردنەوە، پێوانەکاری، ماتماتیک و هەمو کورتکردنەوە تۆکمەکان، زانست لە سەرو هەمو شتێکەوە بریتیە لە وێناگەری واتە روئیا. زانست لەگەڵ روئیادا دەست پێدەکات. فکری زانستی بە قودرەتی بینینێک جۆشکراوە کە جیاوازە لەوەی لەوەبەر سەیری شتەکانی پێ کرابێت. لێرەدا دەمەوێت پوختەیەکی کورتی هێڵە گشتییەکانی گەشتی هەردو روئیاکەتان پێشکەش بکەم.

ئەمە ئەوە نیشان دەدات کە چۆن هەزار ساڵە گەردون بە چەمک کراوە: عەرد دەکەوێتە ژێرەوە، ئاسمانیش لە سەرەوە. بیست و شەش سەدە لەمەوبەر، گەورەترین شۆڕشی زانستی لەسەر دەستی ئەناکسیماندەر بەرپابو، ئەویش کاتێک ویستی ئەو پرسە حل بکات کە چۆن دەشێت خۆر، مانگ و ئەستێرەکان بە دەوری ئێمەی عەردا دەسوڕێنەوە. ئەناکسیماندەر ئەو وێنەیەی سەرەوەی گەردونی لابرد و ئەمەی خوارەی لەبری دانا.

بەمجۆرە ئاسمان، نەک هەر لە سەرەوە، بەڵکو لە هەمو لایەکەوە دەوری عەردی داوە، عەردیش وەک بەردێکی گەورە بە فەزادا هەڵواسراوە، بە بێ ئەوەی بکەوێتە خوارەوە. دوای ئەمە(لەوانەیە پارمەندیس یان فیساگۆرس بوبێت.) بۆیان دەرکەوت کە شێوەی گۆیی ماقوڵترین فۆرمە بۆ عەرد بۆ ئەوەی بەو جۆرە لە ئاسماندا بمێنێتەوە و بە هەمو ئاراستەکانیشدا یەکسانە، ئنجا ئەرستۆ هات و مشتومڕێکی زانستییانەی تۆکمە و قانعانەی داڕشت بۆ پشتراستکردنەوەی سیمای گۆیی هەر دوک عەرد و ئاسمانی دەوری عەرد کە بوەتە روتەختێک بۆ ئەوەی تەنە ئاسمانییەکان لەسەر خولگەکانیان بە دەوری عەردا بسوڕێنەوە. سەرەئەنجامی وێنەکەی گەردون بەمجۆرەی لێهات:

ئنجا ئەم گەردونە، هەروەک ئەرستۆ لە کتێبەکەیدا، لەمەڕ تەنەکانی ئاسمان، وەسفی دەکات، بو بەو گەردونەی کە بە درێژایی سەدەکان و هەتا چەرخەکانی ناوەراست وەک خەسڵەتی شارستانیەتی ناوچەکانی دەریای ناوەڕاست مایەوە. ئەمە هەر سیمای ئەو دونیایەیە کە دانتێ و شکسپێر لە قوتابخانەکان خوێندویانە.

کۆپەرنیکۆس هەنگاوی ئایندەی هەڵگرت و ئەو قۆناغەی بنیاتنا کە بە شۆڕشی گەورەی زانستی ناسراوە. لای کۆپەرنیکۆس دونیا نوێکەی خۆی زۆر لەوەی ئەرستۆ جیاواز نەبو:

بەڵام لە هەقیقەتدا جیاوازی سەرەکی لە نێوانیاندا هەبو. کۆپەرنیکۆس ئایدیاکەی لە یۆنانی کۆنەوە وەرگرت و پیشانیدا کە زەوی چەقی گەردون نییە و هەمو هەسارەکان بە دەوریدا سەما بکەن، بەڵکو لە بری عەرد خۆر چەقی گەردونە. بەمجۆرە هەسارەکەی خۆمان واتە عەرد، بو بە یەکێک لە هەمو هەسارەکانی تر و بە خێراییەکی بەرز بە دەوری تەوەری خۆیدا دەخولێتەوە و لەهەمان کاتیشدا بە دەوری خۆردا دەسوڕێتەوە.

دیسان گەشەکردنی ماریفەتمان هەر بەردەوام بو. لەگەڵ پێشکەوتنی ئامرازەکاندا، هەر زو بۆمان دەرکەوت کە سیستەمی خۆری بۆ خۆی تەنها یەکێکە لە ژمارەیەکی بێشوماری سیستەمی تر و خۆریش جگە لە ئەستێرەیەک، وەک چەندەها ئەستێرەی تر هیچی تر نییە. نەک هەر ئەوە، بەڵکو نوقتەیەکی زۆر بچکۆلەیە لە نێو هەورێکی زۆر گەورە کە بلیونەها ئەستێرە لەخۆدەگرێت، کە ئەویش بە گالاکسی ناودەبرێت.

لە ساڵانی 1930 یەکاندا، دوای ئەوەی فەلەکناسانی تایبەت بە گازییەکان( ئەو هەورە سپییانەی دەکەونە نێو ئەستێرەکانەوە)، پێوانێکی وردیان کرد، بۆیان دەرکەوت کە گالاکسی خۆشی بریتیە لە نوقتەیەک تۆز لە نێو هەورێکی گەورەی گەلە گالاکسیدا، ئەم گەلە گالاسییانە ئەوەندە دورن تەنانەت بە بەهێزترین تەلەسکۆپیش ناتوانین ئەوسەریان ببینین. بەمجۆرە دونیا بوە مەملەکەتێکی بێ سنوری بێ کەنار.

ئەم وێنەیەی خوارەوە تابلۆ و نیگار نییە، بەڵکو وێنەیەکی فۆتۆگرافییە کە تەلەسکۆپی گەورەی فەزایی هەبڵل گرتویەتی، سیمایەکی قوڵاییەکانی ئاسمانمان نیشان دەدات کە هەرگیز لەوەبەر دیمەنی وەهامان نەبینیوە، تەنانەت ئەگەر گەورەترین تەلەسکۆپیشمان بەکاربهێنایە. خۆ ئەگەر تەنها بە چاو سەیری بکەین جگە لە پەڵەیەکی زۆر تاریکی ئاسمان هیچی تر بەدی ناکەین. بەڵام لە چاوی تەلەسکۆپی فەزایی هەبڵڵەوە ئەم تۆزوخۆڵە لە دورییەکی زۆرەوە وەک نوقتەگەلێک بەدەردەکەوێت. ئەگەر هەر خاڵێکی رەش لە وێنەکەدا بگریت بریتییە لە گالاکسییەک کە سەدان بلیۆن خۆری لەوەی لەمەڕ خۆمان لەخۆدەگرێت. دوای سەرنج و وردبونەوە، لە چەند ساڵی رابردودا دەرکەوتوە کە زۆربەی ئەم خۆرانە هەسارەی خۆیان هەیە و بە دەوریاندا دەسوڕێنەوە. بەمجۆرە لە گەردوندا، هەزاران بلیۆن بلیۆن بلیۆن هەسارەی تری وەکو عەرد بونیان هەیە. خۆ ئەگەر بە هەر ئاراستەیەکدا سەیربکەین، ئەوا بەمجۆرە دەردەکەوێت:

بەڵام، لە هەمبەر ئەم رێکوپێکە ناکۆتاییە، بەوجۆرە نییە کە دێتە بەرچاو. هەروەک لەوەبەر لە دەرسی یەکەمدا باسم کرد ، فەزا تەخت نییە بەڵکو چەماوەییە. پێویستە وێنای پێکهاتەی ئەم گەردونە بکەین، بە شلپەی گالاکسییەکانیەوە، کە ئەو شەپۆلانە، بە هەمان شێوەی شەپۆلەکانی دەریا، دەیان جوڵێنێت، هەندێک جار وەها دەخرۆشێت کە چاڵێک دروستدەکەن، کە بە چاڵە رەشەکان ناسراون. بەمجۆرە با بگەڕێینەوە بۆ ئەو وێنەیەی کە لەوەبەر کێشابومان، بۆ ئەوەی ئەو کەندڕە گەورانەی گەردون نمایش بکەین کە لە لایەن ئەم شەپۆلانەوە دروستکراون:

دواجار، ئێستا دەزانین کە ئەم گەردونە زەبەلاحە، گەورە و لاستیکییە بە گالاکسییەکان رازاوەتەوە و پازدە بلیون ساڵیشە لە پرۆسەی دروستبوندایە و لە بناواندا لە هەورێکی رەشی بچکۆلەی ئیجگار گەرم و چڕەوە لەدایکبوە. بۆ پیشاندانی ئەم تەرزە، چیتر پیویستمان بە وێنە کێشانی ئەم گەردونە نییە، بەڵکو پێویستە سەرتاپای وێنە بکێشین و بنوسینەوە. لە راستیدا گەردون ئەم شێوەی ئەم وێنەیەی هەبوە:

هەروەک لە وێنەکەدا دەبینین گەردون وەک تۆپێکی بچۆلە دەستی پێکرد و دوایی بە جۆرێک تەقییەوە کە ئەو فۆرمە گەردونییەی ئێستا لەخۆدەگرێت. ئەمە سیمای هەنوکەیی گەردونە، بەو مەودا هەرە گەورەییەی کە دەیزانین.

ئایا هیچی تر هەیە؟ ئایا لەوەبەر هیچی تر هەبو؟ لەوانەیە، بەڵێ، لە وانەکانی تردا قسەی لەسەر دەکەم. ئایا گەردونی تر کە هاوشێوەی یەکتر بن بونیان هەیە؟ یان جیاوازتر؟ ئێمە نازانین.

نووسراوه‌ له‌لایه‌ن
sherkodylan